MEDYA FORUMU

58 / İKİNCİ GÜN III. OTURUM
yıldan aşkın bir süre devam ediyor, 1883’ten -GASPIRALI ölünceye kadar desek- 1914’e kadar. Ondan
sonra da oğlu ve yetiştirdiği Hasan Sabri AYVAZOV 1918’e kadar çıkarıyor gazeteyi. Dolayısıyla
bu gazete bütün Türk dünyasında hâlen aşılamamış bir rekora sahiptir.
Peki, nasıl oldu da GASPIRALI böylesi bir gazeteyi bütün Türk dünyasının ortak malı hâline getirebildi?
Ortak değeri hâline getirebildi? Şimdi bunun üzerine düşündüğümüz zaman iki kaynaktan yararlanıyor.
Gazete, halkın büyük bir kısmı okuma yazma bilmiyor. Tabii GASPIRALI’nın tespit ettiği de şu:
Türk dünyası epeyce geniş bir coğrafyaya yayılmış, diller, konuşma dili, örfler farklılaşmış, Türklerin
birbirinden haberi yok ve gittikçe ayrı ayrı yollara gitmeye devam ediyorlar. O hâlde bunların dikkatini
bir yerde toplamak, bütünleştirmek lâzım. O da cehaleti önlemek, yeni bir eğitim sistemi başlatmakla
ve gazete ile olur. Dolayısıyla cehaletle mücadele GASPIRALI’nın birinci problemidir. Onun için gazetesinde
cahil halkın anlayabileceği sade bir Türkçe kullanıyor. Zaten Türkçülüğün veya herhangi bir
milliyetçiliğin malzemesi halkın anlayabileceği dili kullanmaktır.
Osmanlıcaya orada çok ciddi tenkitleri vardır. Diyor ki, Osmanlıca resmî devlet dairelerinde kullanılan
ve artık kavmi niteliğini, vasfını kaybetmiş bir suni yazı dilidir. Arapça, Farsça unsurlar fazla
girmiştir ve halk bu dili anlamakta sıkıntı çekiyor. O hâlde halka kendi diliyle hitap etmek lâzımdır.
Dolayısıyla da GASPIRALI, Osmanlı yazı dili ile değil, İstanbul’da konuşulan sade bir Türkçe ile Türk
dünyasına hitap etmeyi tercih etmiştir. Ve gazetesinde de bunu yapmıştır. Yer yer Kırım Tatarcasından,
İdil-Ural Bölgesi’ndeki Kıpçak veya Başkırt, Tatarcadan, bazen Özbekçeden alınan kelimeler
olmasına rağmen Tercüman’ın dili sade bir İstanbul Türkçesidir. 1883’te Türk gazetelerine baktığınız
zaman Tercüman-ı Hakikat’i bugün anlayamazsınız. Ama eğer Arap alfabesini biliyorsanız veya Latin
alfabesine çevrilmişse GASPIRALI’nın dilini çok rahat anlarsınız. Dolayısıyla GASPIRALI’nın en büyük
sağladığı dil başarısıdır. Yani Türkiye’den çok daha önce, bizim millî edebiyat cereyanından, onu
başlatan Ömer SEYFETTİN, Ali Canip YÖNTEM, Ziya GÖKALP’in bu meselelerle uğraşmasından
önce dilde fiilen sadeleşmeyi başlatan GASPIRALI’dır. Ve kendisi de açıkça diyor ki, “Benim kalemim
balta bir kalemdir, henüz yontulmuş bir kalem değildir. Onun için dil kusurlarıma bakmayın”. Dili güzel
yazmak GASPIRALI için dilin estetik değeri taşıması önemli değil. Maksadını anlatabilmek, karşı
tarafla iletişim kurabilmek önceliktedir. Onun için kendisi de diyor ki bu dilin daha olgunlaşması için
çok uzun zamanlar geçmesi lâzımdır.
Şimdi bu adamın gazeteye başladığı zaman (açabilir miyiz sinevizyonu lütfen?) GASPIRALI, Tercüman
gazetesine geçmeden evvel burada gördüğünüz gibi ilk yazısını Tiflis’te çıkan Ziya gazetesinde
yayımlıyor. Azerbaycanlı Ünsizade kardeşlerin çıkardığı, Sait ÜNSİZADE’nin çıkardığı, bu taş
basmadır. İlk defa belediye reisi olduğu zaman ilk mektubu bugüne kadar matbuatta ele geçen ilk
yazısı budur. Yani Tercüman çıkmadan evvel, 1881’de Tonguç’u, işte ilk Tonguç budur, bunu yayımlamadan
evvel Tiflis ile ilişkisi vardır. Daha sonra Tiflis ile bu ilişkisi devam ediyor. Kafkasya’da da
GASPIRALI’nın yazılarını ve sürekli Tercüman’dan alıntılar görüyoruz. Yani Tiflis ile Azerbaycan muhitiyle
böyle bir ilişkisi var. Ve tabii Rusya Türkleri arasındaki ilk gazeteyi çıkarmış olması sebebiyle de
Hasan Bey Melikzade (ZERDABİ) ile ilişkisi var, ondan saygı ile söz etmiştir.
Bundan sonra Şafak’ı yayımlıyor. Ve böylece 10’a yakın risale yayımlamış oluyor. Birkaç sayfalık olanlar
var, bunlar birbirlerinin sayfası devam ediyor. Ve Rus Hükümeti en sonunda “Ne yapıyorsun? Biz
sana süreli yayın çıkarma izni vermedik” diyor ve bunları kapatıyor. O arada da Kırım’ın, Rusların eline
geçmesinin 100. yılı dolayısıyla GASPIRALI’ya Tercüman gazetesini çıkarma izni veriliyor. Bir mecburiyet
var, gazete Türkçe ve Rusça çıkacak, dolayısıyla iki dilde yayımlama mecburiyeti var. GASPIRALI
Türk dili ifadesini kullanıyor. Tercüman’ın üzerine bakarsanız, biraz sonra ilk sayıyı göstereceğim, Türk
dili ifadesi vardır. Yalnız ondan evvel Tavrida’da çıkan, Rusça Tavrida gazetesinde Kırım’da, önce
Bahçesaray Mektuplarını yazıyor, ondan sonra onu geliştirerek Rusya Müslümanları adı verilen, daha
sonra da müstakil kitap olan eserini yayımlıyor.
Böylece Ruslarla, Müslüman Türklerin ilişkileri ne olmalıdır? Ruslar, Müslümanlara ne yapmalıdır?
Müslümanlar, Rus Hükümetine karşı nasıl davranmalıdır? İki grup, iki toplum arasındaki ilişkiler ne
olmalıdır? Ve bu yolla Rus yönetimini çok usta bir dille Türklere ve Müslümanlara karşı davranışları
dolayısıyla eleştirir. Mesela “Asimilasyon çalıştınız, bundan vazgeçin, bu asimilasyon olmaz. Bizim
cehalette bulunmamızı, biliyorsunuz, Rus mekteplerinde çocuklarımız Hristiyanlık propagandası dolayısıyla
okuyamıyor. Bizim ana dilimizde eğitimimiz lâzım, ana dilde eğitimimize imkân verin” diye