Een ingebeelde kwaal

De verhouding overheid-burger…
De veronderstelling van een identiteitscrisis binnen de Rijksoverheid grijpt ook terug
op het actuele politiek debat. Dit debat gaat voor een belangrijk deel over de veranderende
verhouding overheid-burger. Waar de burger voorheen geneigd was te
buigen voor de bestuurder, en een vierjaarlijkse mandatering via algemene verkiezingen
volstond ter legitimering van het gezag, is die burger inmiddels ongeduriger,
mondiger en electoraal minder honkvast geworden. Tegelijkertijd keert de overheid,
na de hoogtijdagen van het overheidsingrijpen ter vervolmaking van de verzorgingsstaat
die een ‘doelgerichte’ politiek met zich mee bracht, in ieder geval retorisch op
zijn schreden terug. Die terugtrekking verloopt echter allesbehalve probleemloos.
Dat heeft mede te maken met de macht der gewoonte, die ertoe leidt dat de overheid
nog altijd reflexmatig vele beleidsopdrachten voor zichzelf ziet weggelegd. Maar de
kritische burger laat de overheid ook niet zomaar gaan, want het verwachtingspatroon
ten aanzien van zijn ‘democratisch verworven rechten’ blijft onveranderd
hoog, zeker als zich ook nog beeldbepalende incidenten voordoen. In dit verband
wordt wel gesproken van een governance gap: de kloof die gaapt tussen die hoog
gespannen verwachtingen van de burger en het afnemende animo en vermogen van
de overheid universele claims te leggen en complexe problemen tot een voor allen
acceptabele oplossing te brengen. De ‘vermarkting’ van de publieke sfeer, waarbij de
politiek zelf een aanbieder-klant relatie heeft gepropageerd, keert zich nu tegen het
bestuur. De burger heeft immers onder het motto ‘klant is koning’ deze verhouding
vooral in zijn eigen voordeel uitgelegd en heeft de wederkerige notie van burgerschap
ingeruild voor een consumptief klantperspectief. De overheid wordt nu juist
geacht te buigen voor de burger.
De bedrijfsmatige kijk op de overheid dateert van eind vorige eeuw en begon als een
reactie op de alomtegenwoordige overheid van de verzorgingsstaat. Grondgedachte
hierbij was dat de overheid als het op efficiency en resultaatgerichtheid aankomt
veel kon opsteken van het bedrijfsleven. Concepten als ‘de ondernemende overheid’
winnen deze jaren veel terrein (Osborne en Gaebler, 1993) en er zou een stroming
onder de naam New Public Management ontstaan die gekenmerkt werd door een
sterk economische oriëntatie. Een aantal van de principes van deze school is nog
altijd actueel: op output-legitimiteit gebaseerd overheidsoptreden, de verzelfstandiging
van publieke diensten, een zo rigoureus mogelijke scheiding tussen beleid en
uitvoering (inclusief een stevige rol voor de toezichthouder) en het decentraliseren
van bestuur. Ondanks het feit dat het neoliberalisme onder druk van de financieeleconomische
crisis veel van zijn glans heeft verloren, houdt het strikte bezuinigingsbeleid
dat als crisismanagement wordt gevoerd veel van deze uitgangspunten
overeind. Maar ook indertijd ontstond al kritiek op deze denkrichting door waarnemers
die meenden dat de overheid nu juist niet als een bedrijf gerund dient te
worden. Zo ontwikkelde de Amerikaanse bestuurskundige Robert Denhardt het
‘tegenbegrip’ New Public Service (Denhardt & Denhardt, 2002). Bij hem staan begrippen
als gerichtheid op waarden en missie, dienstbaarheid aan de burger en toewijding
aan de publieke zaak centraal: principes die weliswaar gedeeld worden door
veel npm-adepten maar die hier vanuit een andere benadering worden nagestreefd.
Het gaat dan niet zozeer om een overheid als bespeler van een markt, maar als
bemiddelende instantie die zich dienstbaar opstelt ten behoeve van een naar belan-
50 Een ingebeelde kwaal