Een ingebeelde kwaal

gen en wensen verscheiden publiek. De door ons gesignaleerde vertwijfeling over de
rol en taakopvatting van de overheid heeft naar het zich laat aanzien veel te maken
met het spanningsveld tussen beide bovengenoemde scholen. Want terwijl temidden
van de crisis pogingen worden ondernomen de contouren te schetsen van een
New Public Service, wordt er ook nog ijverig verwezen naar New Public Management:
zie in dit verband bijvoorbeeld de verdere verzelfstandiging van uitvoeringsorganisaties
en het introduceren van marktwerking in de zorgsector.
…en de representatieve democratie
Niet alleen de huidige financieel-economische crisis, maar ook wat door sommigen
wordt betiteld als de crisis van de representatieve democratie draagt bij aan de verwarring.
Het door een ondernemende overheid aangewakkerde individualisme van
de kiezer, die nu eens in deze en dan weer in die speciaalzaak wil shoppen, botst
met het wezen van ons politieke bestel, waarin de politieke partij nog altijd het
warenhuis wil zijn waar de vaste klant alles van zijn gading zou moeten kunnen
vinden. Deze crisis heeft gevolgen voor de positie van de politiek en daarmee van de
Rijksoverheid. De mondigheid van de burger slaat over naar de media, die politiek
en overheid fel op de huid zitten en die vooral het eerste domein steeds persoonlijker
en ‘afrekenbaarder’ maken. Die afrekencultuur wordt moeiteloos doorvertaald
naar de ambtenarij. Traditionele media voelen hierbij de hete adem in de nek van
nieuwe media, die door de burger zelf worden beheerd. In deze kakofonie wordt het
steeds lastiger politiek bedrijven, ook al twitteren de bewindspersoon en de topambtenaar
driftig mee over trending topics. De paradox die hier optreedt is dat de
overheid zich uit ideologische en financiële overwegingen wil terugtrekken, maar
zich anderzijds genoodzaakt ziet direct op incidenten te reageren. Er hoeft maar
een bultrug voor de kust van Texel te stranden, of de Minister van Economische
Zaken kondigt een Protocol Aangespoelde Zeezoogdieren aan. Er ontstaat een spanningsveld
tussen de oproep tot burgerlijke zelfredzaamheid en een mede door de
media aangeblazen dwingende ‘normaliteit’, waarmee steeds meer ‘afwijkingen’
worden gesignaleerd die juist oproepen tot interventies en de ruimte voor de burger
eerder beperken. Of de politiek maakt zich schuldig aan gratuit aansporingsbeleid
(‘voedt je kinderen beter op!’) zonder daar concrete middelen of maatregelen aan te
verbinden. In zo’n omgeving wordt het lastig te bepalen wat de kerntaak van de
overheid, te weten publieke dienstverlening, nu precies inhoudt.
Politiek-ambtelijke verhoudingen komen hierdoor onder druk te staan. Max Weber
wees al op de uitersten van een technocratische, Zwecklose ambtenarij als een gevaar
voor de politiek, maar anderzijds op ambtelijke politisering als een gevaar voor
de ambtenarij, en daarmee voor de publieke zaak. Het risico van een dergelijke politisering
is onder de huidige coalitieregering misschien wel extra hoog, aangezien
de oppositie actief bewerkt moet worden om beleid door de Eerste Kamer te loodsen.
De survey leert dat de visie van de politieke leiding als meest bepalend wordt
gezien voor het huidige strategische vermogen, met als goede tweede de visie van
de ambtelijke leiding – die in de praktijk vaak een vertaalslag van de wensen van de
bewindspersoon vormt. In hoeverre is de huidige ambtenaar dan nog in staat de
publieke zaak te dienen, en deze te onderscheiden van het enkel bedienen van de
bewindspersoon? Het politieke primaat is het uitgangspunt van ons democratische
Second Opinion
51