Azərbaycan xalçaları / Azerbaijani carpets #31

cənub-şərqində, Kür çayı sahilində yayılmışdı. Bu
cins qoyundan alınan yun keyfiyyətinə görə məşhur
ingilis “Mixni” qoyun cinsindən alınan yuna yaxın
idi (33, s.101; 9, s. 40-41). Hər qoyundan ildə, orta hesabla,
4 funt yun əldə edildiyini nəzərə alsaq (47, s.
267), Qarabağ bölgəsində XIX əsrin sonlarında hər il
300000 pud yun istehsal edildiyini təxmin etmək olar.
Bölgədə tədarük olunan yunun əsas hissəsi yerlərdə
xalça məmulatı istehsalına sərf edilir, az bir hissəsi
kənara çıxarılırdı.
Bölgənin heyvan və bitki mənşəli boyaq vasitələri
ilə zəngin olmasının da xalçaçılıq sənətinin inkişafında
mühüm rolu olmuşdur. Bataqlıq və şoran torpaqlarda
yayılan kiçikölçülü “qırmızı böcək”lərdən olduqca
bahalı qırmızı rəng almaq üçün istifadə olunurdu (6,
s.107). Boyaqotu da qırmızı rəngin əldə edilməsində
və digər rənglərin alınmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı
(25, s.57). XIX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş
mənbədəki məlumata görə, Qarabağ xanlığında hər
il 10 min pud boyaqotu istehsal edilirdi (11, sən.95).
XIX əsrin ortalarında İrana Qarabağ bölgəsinin əsas
ixrac maddələrindən biri kimi boyaqotu da ixrac
edilirdi. Mənbələrin birində göstərilir ki, Cavanşir
mahalının Xoylu kəndinin əhalisi İrana boyaqotu
aparırdılar (36, s.301). Qarabağlı xalça toxucuları
yun iplikləri müxtəlif rənglərə boyamaq üçün bitki
mənşəli xammal kimi müxtəlif ağacların yarpaqlarından,
çiçəklərindən, meyvələrindən və qabıqlarından
da istifadə edirdilər.
Tədqiq olunan dövrdə xalçaçılıq sənətinin inkişafında
qadınların timsalında böyük həcmdə əmək
ehtiyatlarının bolluğu da mühüm rol oynamışdır
(23, s.253). XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbədə Qarabağ
bölgəsinin bütün kəndlərində xalçaçılıqla yalnız
qadınların məşğul olduğu haqqında məlumat verilir
(36, s.299). Məlumatlardan aydın olur ki, XIX əsrin
sonrakı onilliklərində xalça məmulatlarının əmtəə xarakteri
alması və istehsalının gəlirli sahəyə çevrilməsi
nəticəsində qadınların xalçaçılıq sənətində rolu daha
da artmış, ailədə isə mövqelərinin güclənməsinə
gətirib çıxarmışdı. Xalçaçılığın həm əmtəəlik, həm də
məişət əhəmiyyətini nəzərə alan ailələr hər bir qız övladının
bu sənət sahəsinə mükəmməl yiyələnməsini,
onun üstün məziyyətlərindən sayırdılar. Artıq bu
sənətə yiyələnmiş qız ərə getdiyi zaman, gəlin köçdüyü
evə bir növ kapital aparır, həmin ailənin iqtisadi
həyatında mühüm rol oynayırdı (25, s.23).
Elə buna görə də tədqiq olunan dövrdə Qarabağın
kəndli ailələrində qız övladın dünyaya gəlməsi böyük
sevinclə qarşılanırdı. Qızlar altı yaşından xalça
toxuculuğunun sirlərinə yiyələnməyə başlayır və bu
sənətlə ömürlərinin sonuna qədər məşğul olurdular.
Hətta dünyalarını dəyişdiklərində məzarlarının başdaşısı
üzərində xalça toxuculuğunda istifadə edilən
qayçı, daraq, kirkit, həvə kimi alətlər və hana həkk
olunardı (31, s.163).
1.
2.
1. Toxucu qadın xana arxasında. 1905-ci il. Qarabağ.
2. Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın qızı şairə Xurşidbanu
Natəvan (1832-1897) oğlu Mehdiqulu və qızı Xanbikə ilə.
129