Azərbaycan xalçaları / Azerbaijani carpets #31

1. Xurcun üzü. Yun.
Xovsuz. 53x51 sm.
XIX əsr. İrəvan, Qərbi
Azərbaycan.
2. Xalça. Yun. Xovlu.
176x116 sm. XIX əsrin
sonları. Zaqatala,
Azərbaycan.
3. Vərni. Yun. Xovsuz.
198x163 sm.
XIX əsrin sonları.
Naxçıvan, Azərbaycan.
1.
36
Azərbaycan yüzilliklər boyu özünün nəfis xalça məmulatları ilə məşhur olmuşdur.
Burada istehsal edilən xalça məmulatları yalnız sənətkarlıq məhsulları
deyil, həm də yüksək incəsənət nümunələri kimi istər ölkə daxilində, istərsə də xarici
ölkələrdə böyük şöhrət qazanmışdı. Heç də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycanın
müxtəlif xalçaçılıq mərkəzlərində istehsal edilmiş xalça nümunələri bir çox dünya
muzeylərinin və şəxsi kolleksiyaların bəzəyinə çevrilmişdir. Bununla belə,
göstərmək lazımdır ki, xalça məmulatı istehsalı Azərbaycanda uzun müddət natural
xarakter daşımış, daha çox istehsalçının özünün tələbatının ödənilməsinə
yönəlmişdi. Yalnız pula yaranan kəskin tələbat xalçaçını istehsal etdiyi məhsulu
bazara çıxarmağa məcbur edə bilərdi. Elə bunun nəticəsi idi ki, xalçaçılığın geniş
yayılmasına baxmayaraq, Azərbaycanın orta əsr dövlətlərinin heç birində,
hətta əmtəə-pul münasibətlərinin daha çox inkişaf etdiyi xanlıqlarda belə xalça
məmulatı üçün xüsusi vergi maddəsi belə müəyyənləşdirilməmişdi. Yalnız bəzi
xanlıqlarda, o cümlədən Şamaxı xanlığında ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı vergilərinin
əvəzində xalça məmulatlarının toplanması qaydası tətbiq edilirdi (1,v.49-116).
XIX əsrin son rübündən başlayaraq Azərbaycanda xalçaçılıq sənəti öz inkişafının
əsl yüksəliş dövrünə qədəm qoydu. Bu yüksəlişin kökündə çar hökumətinin
natural vergiləri pul vergisi ilə əvəz etməsi, xarici bazarlarda Azərbaycanda istehsal
olunmuş xalça məmulatına tələbatın kəskin şəkildə artması, 1883-cü ildə Bakı-Tiflis
və 1900-cü ildə Bakı-Dərbənd dəmir yolu xətlərinin istifadəyə verilməsi
ilə (3, s.77, 89) istehsal edilən xalça məmulatının Rusiya və Avropa bazarlarına
ucuz qiymətə və qısa müddətə çıxarılması imkanlarının artması dayanırdı. XIX
əsrin sonlarında Şamaxı və Göyçay qəzalarının iqtisadi həyatını tədqiq etmiş
N.A.Abelov yazırdı ki, bu dövrdə xalça məmulatı satış həcminə görə bölgədə
istehsal edilən digər sənətkarlıq məhsullarını üstələyirdi. Onun yazdığına görə,
yerli əhalinin istər oturaq, istərsə də qoyunçuluqla məşğul olan köçəri hissəsi hər
yerdə müxtəlif növ xalça məmulatı istehsalı ilə məşğul olurdu (7, s.176).
Təəssüf ki, bu dövrdə Azərbaycanda istehsal edilən xalça məmulatının
ümumi həcmini özündə əks etdirən statistik məlumat yoxdur. Cənubi Qafqazdan,
o cümlədən Azərbaycandan Rusiya və Avropa ölkələrinə göndərilən xalça
məmulatının həcmi haqqında yalnız bəzi illərə aid olan statistik məlumatlar
əsasında mühakimə yürütmək mümkündür.
Həmin məlumatlardan
məlum olur ki, 1886-cı ildə bölgədən
kənara 457.000 rubl dəyərində xalça
məmulatı göndərildiyi halda (12,
s.25), 1888-ci ildə onun həcmi iki
dəfədən də çox artaraq 964.000 rubla
çatmışdı (10, s.256). 1902-1914-
cü illərdə isə bölgədən Avropa və
Amerika ölkələrinə 47828 pud xalça
ixrac edilmişdi. Heç şübhəsiz ki,
Cənubi Qafqazdan ixrac edilən xalça
məmulatının mütləq əksəriyyəti
Azərbaycanın əsas xalçaçılıq
mərkəzlərində istehsal edilmişdi.
Əldə olan məlumatlar göstə rir
ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
xalça məmulatı istehsalı artıq
kütləvi xarakter almışdı. 1912-
ci ilə aid məlumatdan aydın olur
ki, Quba qəzasının 97 kəndində
39.979 nəfər, Cavad qəzasının 98
kəndində 15.120 nəfər, Gəncə (Yelizavetpol)
qəzasının 222 kəndində
33.069 nəfər kustar xalça məmulatı