Azərbaycan xalçaları / Azerbaijani carpets #31
elmi-publisistik jurnal / scientific-publicistic journal / научно-публицистический журнал
elmi-publisistik jurnal / scientific-publicistic journal / научно-публицистический журнал
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Qarabağ bölgəsində kimyəvi boyaq<br />
maddələrinin kütləvi tətbiqi nəticəsində Qarabağ <strong>xalçaları</strong> alıcılar tərəfindən də<br />
yüksək qiymətləndirilən əsas üstünlüklərindən birini - boyaqlarının möhkəmliyini<br />
və canlılığını itirdi. Kimyəvi boyaqların asan əldə edilməsi, ucuzluğu, istifadəsinin<br />
asanlığı, boyanmanın tez başa gəlməsi və çoxçalarlılığı, eləcə də süni boyaqlarla<br />
boyanmış xalça məmulatlarının ilk dövrlərdə parlaqlığı ilə alıcıların diqqətini cəlb<br />
etməsi boyaqçıları xalça iplərini kimyəvi boyaqlarla boyamağa sövq edirdi. Ucuz<br />
süni boyalardan istifadə etməklə xalçanın maya dəyərini aşağı salıb çox qazanc<br />
götürməyə çalışan xalça dəllalları da sənətkarları öz məmulatlarını süni boyaqlarla<br />
boyamağa təhrik edirdilər. Kütləvi istehsal üçün, xüsusilə də Rusiya bazarı üçün<br />
nəzərdə tutulan məmulatlarda, əsasən, ucuz və keyfiyyətsiz anilin boyalardan<br />
istifadə edilirdi. Çünki, Rusiyada xarici bazarlarla müqayisədə bu məmulatların<br />
boyasının keyfiyyətinə elə də tələbkarlıqla yanaşılmırdı (25, s.87). Ənənəvi bitki<br />
mənşəli boyaların əvəzinə kimyəvi boyaların ön plana çıxması məmulatların<br />
dəyərdən düşməsinə, eləcə də toxucuların onsuz da az olan əmək haqqına mənfi<br />
təsir göstərdi. Məhz kimyəvi boyadan istifadəyə əsasən, K.Xatisov Şuşa <strong>xalçaları</strong>nı<br />
dəyərinə görə Quba, Şamaxı <strong>xalçaları</strong>ndan sonra üçüncü yerə qoyur, parlaq,<br />
lakin tez solan anilin boyasına görə Şuşa xlaçasının 1 arşın 2 -nın 1 rubl 35 qəpikdən<br />
1 rubl 56 qəpik arasında qiymətləndirildiyini qeyd edirdi (47, s.296-297). Məhz bu<br />
dövrdən boyaqçıların anilin boyalarının tətbiqinə olan aludəçilikləri Qarabağ <strong>xalçaları</strong>nın<br />
süqutuna və nüfuzunun sarsılmasına gətirib çıxarır (39, s.58-59; 25, s.87).<br />
Xalçaçılıq sənətinə mənfi təsir edən və xalça məmulatlarının dəyərinin<br />
aşağı düşməsinə səbəb olan faktorlardan biri də satış üçün nəzərdə tutulmuş<br />
xalça məmulatlarının toxunması zamanı istifadə olunan materiala qənaət<br />
etmək məqsədilə yuna pambıq əlavə edilməsinə başlanması, eləcə də toxucuların<br />
xalça məmulatının toxunan sıralarını bir-birinə əvvəlki kimi elə də<br />
möhkəm birləşdirməmələri idi. Nəticədə, alıcılar əgər nisbətən köhnə xalçalara<br />
məmnuniyyətlə 25 rubl verirdilərsə, eyni ölçülü yeni xalçaya 15 rubl da vermirdilər<br />
(47, s.295).<br />
Tədqiq olunan dövrdə xalça toxuculuğunun iqtisadi faktora çevrilməsi, istehsalının<br />
idarə olunan və daha çox kütləvi proses xarakteri almağa başlaması ilə<br />
bu sənət sahəsi öz tarixi köklərindən uzaqlaşaraq orijinal sənət xüsusiyyətini də<br />
itirməyə başlamışdı. Mənbələrin birində göstərilir ki, Qarabağ <strong>xalçaları</strong>nın Rusiya<br />
və xaici ölkə bazarlarına çıxması <strong>xalçaları</strong>n bədii tərtibatında özgə motivlərin<br />
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu (28, s.86). Xalça məmulatları yeni dəbə və<br />
zövqə uyğunlaşmağa başlayır və ənənəvi ornamentlər özgə - “avropalaşdırılmış”<br />
realist motivlərlə əvəz olunurdu (12, s.82).<br />
Lakin Qarabağ bölgəsində kimyəvi boyaların tədricən üstünlük qazanması<br />
şəraitində belə, bitki mənşəli boyalar öz əhəmiyyətini itirməmişdi. Yerli əhali<br />
öz istifadəsi üçün toxuduğu məmulatlarda keyfiyyətə və davamlılığa xüsusi<br />
önəm verərək, ancaq təbii boyaqlardan istifadə edir, xalçanın bədii tərtibatında<br />
da ənənəvi ornamentlərə üstünlük verirdilər. Digər tərəfdən, bu həm də zövqlü<br />
alıcılar arasında təbii boyaqlarla boyanmış iplərdən toxunmuş məmulatlara<br />
olan tələbatla bağlı idi. Xüsusilə xarici bazarlarda belə məmulatlar yüksək<br />
qiymətləndirildiyindən onalara böyük tələbat hələ də qalırdı.<br />
Göründüyü kimi, XIX-XX əsrin əvvəllərində Qarabağ bölgəsi xalça məmulatı<br />
istehsalı üzrə <strong>Azərbaycan</strong>ın əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. XIX əsrin sonlarından<br />
başlayaraq daxili və xarici bazarlarda xalça məmulatlarına tələbatın kəskin<br />
artması bu sənətin Qarabağ bölgəsində də ev peşəsi xarakterini dəyişərək, muzdlu<br />
əməkdən istifadə edilən kustar sənət səviyyəsinə yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdı.<br />
Süni kimyəvi boyaqların istifadəsinə başlanılması və xalça istehsalının kütləvi<br />
xarakter alması Qarabağ <strong>xalçaları</strong>nın şöhrətinə zərbə vursa da, təbii boyaqlardan<br />
və ənənəvi naxışlardan istifadə olunmaqla hazırlanmış xalça məmulatları həm<br />
daxili, həm də xarici bazarlarda hələ də yüksək qiymətləndirildiyindən özünün<br />
tədarük və ixrac potensialını XX əsrin əvvəllərinə qədər qoruyub saxlaya bilmişdi.<br />
141
Change language