DEKAT DIGITAL 2019 - 2020

’n Jaar of wat voor Ben Viljoen se geboorte het sy ouers en hul drie dogtertjies uit die Robertson-distrik in die
veilige Kaapkolonie hiernatoe getrek, na die destydse Temboeland, ’n gebied waar hulle van die eerste wit
bewoners was. Hier aangekom was hulle omring deur swart stamme wat hulle nie altyd goedgesind was nie, en
moes hulle van voor af ’n bestaan uitkerf. Wie was hierdie mense, van watter stoffasie was hulle gemaak? Braam
onderbreek my gedagtegang. Verder kan hy my nie neem nie, maar hy beduie na ’n sandsteenpiek in die verte
– Valie se grot is daar. Hy sal my oor twee ure weer hier kom haal. Stamp-stamp ry hy weg. Van waar ek staan
kan ek net-net ’n holte in die krans gewaar, omtrent twee kilometer ver soos die kraai vlieg, skat ek. Maar tussen
my en die krans is ’n baie skuins grasbedekte berghang met geen sigbare voetpad nie en steil rotswande laer af.
Die eerste paar honderd treë vorder ek redelik maklik, maar gou raak die helling steiler. Ten spyte van die matige
herfsweer slaan sweet gou op my rug en onder my armholtes uit. Links van my lê die vallei onrusbarend ver na
benede. As ek sou skeeftrap en gly, is daar niks wat my val sal breek nie. Is die kool regtig die sous werd? wonder
ek. Maak dit regtig saak dat ek die grot kry waar Ben volgens hom gebore is? Maar eintlik weet ek hoekom ek
aanhou soek. Twee jaar gelede het ek my voorgeneem om elke plek te besoek waar Ben noemenswaardige tyd
deurgebring het, en sy geboortegrot was een van die min plekke waar ek nog nie was nie.
Vanaf Robertson tot Krugersdorp en die slagvelde van Oos-Transvaal en Noord-
Natal, daarna Brittanje, Nederland, Mexiko en die VSA, het ek sy spoor gevolg tot
dit doodgeloop het in die klein dorpie in die Amerikaanse deelstaat Nieu-Mexiko
waar hy in 1917 sy laaste asem op 48-jarige ouderdom uitgeblaas het. Net by St.
Helena en sy geboortegrot moes ek nog uitkom. Maar daar is ook ’n ander rede
waarom ek die grot moet opspoor. Teen hierdie tyd ken ek Ben se streke al baie
goed. Hy was lief om stories te versin, en ek eet hulle nie meer vir soetkoek op nie.
Is daar werklik so ’n grot in die Elliot-omgewing? Ek herkou nog aan hierdie gedagtes
toe ek in ’n gat trap en struikel. Ek gryp met my regterhand na die graspolle
bo my, maar kry nie vashouplek nie. Nou gly ek op my rug by die helling af na
die afgrond wat ek nie kan sien nie, maar wat ek weet wag. Wat ’n belaglike slotsom tot my lang speurtog, skiet
dit deur my gedagtes, om hier op tuisbodem my droewige (vir my altans) finale bestemming te bereik. Miskien
het Ben besluit dat hy genoeg gehad het van hierdie lastige biograaf wat gaan krap het waar hy nie moes nie.
Maar eers terug na die begin. Hoekom Ben Viljoen? Dit is die vraag wat telkens aan my gestel is terwyl ek sy
lewe nagevors het. Dit is ’n geldige vraag, want tot ’n paar jaar tevore het ook ek byna niks oor hierdie relatief
onbekende Boeregeneraal geweet nie. My belangstelling in hom het geleidelik ontstaan en was die gevolg van
verskeie prikkels. In my navorsing vir my boek Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog het ek
bewus geraak van die aanvanklike vriendskap en latere vyandskap tussen Ben Viljoen en Eugène Marais in die
voormalige Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) in die dekade voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog. Ben het
selfs sy eersgeborene kind Wynand Eugène gedoop toe hy en Marais nog vriende was.
Die basiese feite oor Ben se lewe het ek in die verbygaan ingeneem – die arm trekboerseun uit die destydse
Transkei wat eers ’n polisieman op die Wes-Rand was, toe ’n joernalis en koeranteienaar in Krugersdorp, daarna
op 30-jarige ouderdom militêre kommandant van Johannesburg asook dié stad se verteenwoordiger in die ZAR
se Tweede Volksraad. Binne ’n jaar ná die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog word hy bevorder tot veggeneraal
en daarna assistent-kommandant-generaal van die Transvaalse magte onder kmdt.-genl. Louis Botha; hy word
gevange geneem in die laaste maande van die oorlog en na St. Helena verban en emigreer ná sy vrylating na
Mexiko en toe Amerika waarna hy uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis verdwyn.
114