Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />
Los datos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el apartado anterior muestran<br />
una evolución re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te positiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>rural</strong><br />
durante <strong>la</strong> década anterior. Sin embargo, un análisis más<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do permite <strong>de</strong>stacar difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición étnica <strong>de</strong> los<br />
jefes <strong>de</strong> hogar (este apartado) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> inserción<br />
<strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> trabajo (sigui<strong>en</strong>te apartado).<br />
Datos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> seis países (Bolivia,<br />
Chile, Ecuador, Guatema<strong>la</strong>, México y Panamá) permit<strong>en</strong><br />
confirmar que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong> indíg<strong>en</strong>a (Figura 21). La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> pobreza indíg<strong>en</strong>a y no indíg<strong>en</strong>a es superior <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>,<br />
Ecuador y Panamá, y durante <strong>la</strong> década anterior<br />
se redujo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ecuador y <strong>en</strong> Chile.<br />
La m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong><br />
indíg<strong>en</strong>a se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Chile, si<strong>en</strong>do el único país <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> ésta era inferior a 20% hacia finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />
anterior. Las mayores tasas persistían <strong>en</strong> Bolivia y Panamá<br />
(sobre 70%) y <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (sobre 80%).<br />
La brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza indíg<strong>en</strong>a y<br />
no indíg<strong>en</strong>a se redujo únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Bolivia y <strong>en</strong> Chile.<br />
En el primer caso, <strong>la</strong> brecha se redujo consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre 2001 y 2007 (13,2 puntos porc<strong>en</strong>tuales), por una<br />
combinación <strong>de</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
indíg<strong>en</strong>a y un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> no indíg<strong>en</strong>a.<br />
En Chile, ambas tasas se redujeron, pero <strong>la</strong> indíg<strong>en</strong>a lo<br />
hizo a una tasa mayor. Por el contrario, <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong><br />
los otros tres países se increm<strong>en</strong>taron. En Guatema<strong>la</strong>,<br />
el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 6.1 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre 2000<br />
y 2006 se da por una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong> no indíg<strong>en</strong>a; <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
indíg<strong>en</strong>a se mantuvo sobre el 80%. En Ecuador y Panamá<br />
<strong>la</strong> pobreza se reduce <strong>en</strong> ambos grupos, pero <strong>la</strong>s brechas<br />
se increm<strong>en</strong>tan, ya que <strong>la</strong> pobreza cae más <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
no indíg<strong>en</strong>a.<br />
La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza es mayor <strong>en</strong> los<br />
hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ingresos agríco<strong>la</strong>s y los<br />
hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />
Sigui<strong>en</strong>do el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> informes anteriores<br />
(cepal-fao-iica, 2010, 2011), para un análisis más<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, los hogares <strong>rural</strong>es se c<strong>la</strong>sifican<br />
<strong>en</strong> cuatro categorías: a) hogares agríco<strong>la</strong>s, aquellos cuyos<br />
miembros ocupados percib<strong>en</strong> el 100% <strong>de</strong> sus ingresos<br />
<strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>; b) hogares no agríco<strong>la</strong>s, aque-<br />
Figura 21 Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre hogares <strong>rural</strong>es, según condición étnica <strong>de</strong>l jefe<br />
(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> cada grupo)<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
2001 2007 2000 2009 2004 2010 2000 2006 2001 2010 2002 2010<br />
Bolivia Chile Ecuador Guatema<strong>la</strong> México Panamá<br />
Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza indíg<strong>en</strong>a Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza no indíg<strong>en</strong>a Brecha Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha<br />
Fu<strong>en</strong>te: Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Agríco<strong>la</strong> / cepal, a partir <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Encuestas Nacionales<br />
<strong>de</strong> Hogares procesadas por <strong>la</strong> División Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong> cepal.<br />
llos cuyos miembros ocupados percib<strong>en</strong> el 100% <strong>de</strong> sus<br />
ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s no agríco<strong>la</strong>s; c) hogares<br />
pluri-activos, aquellos cuyos miembros ocupados percib<strong>en</strong><br />
ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s y no<br />
agríco<strong>la</strong>s; y d) hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias,<br />
aquellos cuyos ingresos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias (esto<br />
es, no recib<strong>en</strong> ingresos <strong>la</strong>borales).<br />
En ocho países <strong>de</strong> los trece estudiados, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pobreza es mayor <strong>en</strong> los hogares que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales agríco<strong>la</strong>s. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
se observa principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países con mayor inci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre el total <strong>de</strong> los hogares <strong>rural</strong>es.<br />
Por el contrario, <strong>en</strong> los países con m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
pobreza <strong>rural</strong>, ésta ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser mayor <strong>en</strong>tre los hogares<br />
que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias,<br />
y a ser m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> los hogares que combinan ingresos<br />
<strong>la</strong>borales agríco<strong>la</strong>s y no agríco<strong>la</strong>s (Figura 22).<br />
El grupo más homogéneo es el <strong>de</strong> los países con alta<br />
inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza <strong>rural</strong> (Paraguay, Guatema<strong>la</strong>, Bolivia<br />
y Honduras). Estos países compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una alta proporción <strong>de</strong> hogares agríco<strong>la</strong>s (sobre el<br />
40%) y altas tasas <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> ese grupo (superiores<br />
al 70%). A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> esos países (Paraguay, Guatema<strong>la</strong><br />
y Honduras), <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza se<br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre los hogares no agríco<strong>la</strong>s (tasas cercanas o<br />
mayores a 40%).<br />
En los países con baja inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre el total<br />
<strong>de</strong> los hogares <strong>rural</strong>es (Uruguay, Chile y Costa Rica), se<br />
i<strong>de</strong>ntifican algunas difer<strong>en</strong>cias importantes. Mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> Uruguay <strong>la</strong> pobreza no difiere significativam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre grupos <strong>de</strong> hogares, <strong>en</strong> Costa Rica y Chile <strong>la</strong>s tasas<br />
más altas correspon<strong>de</strong>n a los hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cias (37% y 18%, respectivam<strong>en</strong>te). Sin embargo,<br />
<strong>en</strong> los tres países, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los hogares pluri-activos, esto es,<br />
hogares que combinan fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ingresos agríco<strong>la</strong>s y<br />
no agríco<strong>la</strong>s.<br />
El grupo <strong>de</strong> países con inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre 20%<br />
y 50% <strong>en</strong>tre el total <strong>de</strong> los hogares <strong>rural</strong>es es el más heterogéneo.<br />
Los mayores niveles <strong>de</strong> pobreza se pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>en</strong>tre los hogares agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Brasil, Panamá, Perú y<br />
México, y <strong>en</strong>tre los hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> Ecuador y República Dominicana. Entre los<br />
hogares pluriactivos, <strong>la</strong>s tasas más bajas ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brasil,<br />
Ecuador y República Dominicana y <strong>en</strong>tre los hogares no<br />
agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Panamá, Perú y México.<br />
Figura 22 Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre hogares <strong>rural</strong>es, según tipologías<br />
(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> cada grupo)<br />
Fu<strong>en</strong>te: uda/cepal, a partir <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Encuestas Nacionales <strong>de</strong> Hogares procesadas<br />
por <strong>la</strong> División Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong> cepal.<br />
Nota: los números <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barras correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre el total <strong>de</strong> hogares <strong>rural</strong>es.<br />
98 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas –cepal fao iica– Una mirada hacia América Latina y el Caribe 99<br />
90%<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
10%<br />
0%<br />
URU CHI COS BRA PAN MEX ECU DOM PER PAR GUA BOL HON<br />
Total Agríco<strong>la</strong>s No Agríco<strong>la</strong>s Pluriactivos Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias