Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
principales ejes temáticos. Así, <strong>la</strong> fao y el iica sitúan a<br />
este sector como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas prioritarias que ori<strong>en</strong>tará<br />
sus ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
Con el propósito <strong>de</strong> aprovechar el pot<strong>en</strong>cial que <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar posee, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fom<strong>en</strong>tarán<br />
cada vez más los sistemas productivos <strong>de</strong> este sector<br />
para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materias primas y<br />
alim<strong>en</strong>tos y aminorar, así, los impactos <strong>de</strong> mayores y más<br />
volátiles precios; también, por el papel que <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar juega <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitigación y adaptación al cambio<br />
climático. Para su logro <strong>en</strong> un futuro cercano, se prevé<br />
que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región conc<strong>en</strong>trarán esfuerzos para<br />
superar los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>safíos:<br />
• Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad,<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que ya<br />
se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> este<br />
capítulo, <strong>la</strong> que sin embargo aún no se expresa con<br />
fuerza sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos países. La región <strong>en</strong> su<br />
conjunto buscará contar con un marco institucional y<br />
regu<strong>la</strong>torio a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña <strong>agricultura</strong>.<br />
• Caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar:<br />
un diseño<br />
óptimo <strong>de</strong> políticas públicas requiere conocer y<br />
dim<strong>en</strong>sionar a sus sujetos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, por lo que<br />
los países <strong>de</strong> alc int<strong>en</strong>tarán mejorar los sistemas <strong>de</strong><br />
información exist<strong>en</strong>tes acerca <strong>de</strong>l sector al más breve<br />
p<strong>la</strong>zo. Esta tarea toma mayor importancia al reconocer<br />
a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar como un sector ampliam<strong>en</strong>te<br />
heterogéneo <strong>en</strong> cuanto a recursos humanos y<br />
productivos.<br />
• Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociatividad y el cooperativismo:<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> asociatividad <strong>de</strong> los agricultores familiares<br />
es aún incipi<strong>en</strong>te. Los Estados continuarán<br />
promovi<strong>en</strong>do el diálogo con organizaciones <strong>de</strong> productores,<br />
para mejorar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />
e interv<strong>en</strong>ciones, y contribuir a optimizar <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> los agricultores.<br />
• Impulsar el acceso a mercados e inserción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong><br />
valor: Con el objetivo <strong>de</strong> fortalecer el papel que juega<br />
<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar como proveedor <strong>de</strong> materias<br />
primas, los países <strong>de</strong> región promoverán acciones<br />
<strong>de</strong>stinadas a establecer <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre empresas<br />
agroindustriales y pequeños agricultores. En <strong>la</strong><br />
región <strong>de</strong>stacan algunas experi<strong>en</strong>cias exitosas, como<br />
el Programa <strong>de</strong> Alianzas Productivas <strong>en</strong> Chile y <strong>en</strong><br />
Colombia y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Negocios Inclusivos<br />
<strong>en</strong> Ecuador.<br />
• Propiciar <strong>la</strong> innovación y el acceso a tecnologías a<strong>de</strong>cuadas<br />
a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l sector: Los países buscarán<br />
<strong>de</strong>stinar recursos hacia <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los sistemas<br />
productivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, así como al<br />
diseño <strong>de</strong> metodologías novedosas <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se prevé que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritas, el aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>agricultura</strong> familiar a <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
región logrará visibilizarse <strong>en</strong> forma progresiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad. La proc<strong>la</strong>mación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> onu <strong>de</strong>l Año<br />
Internacional <strong>de</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> el 2014 contribuirá<br />
a ello, y logrará posicionar a este sector <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> alc.<br />
El Estado continuará profundizando el sistema<br />
<strong>de</strong> compras públicas, g<strong>en</strong>erando oportunida<strong>de</strong>s<br />
para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar como proveedor<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
Con el propósito <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />
se han implem<strong>en</strong>tado sistemas <strong>de</strong> compras públicas. Para<br />
ello, algunos países han creado organismos <strong>de</strong>stinados a<br />
comprar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> agricultores familiares. Es el<br />
caso <strong>de</strong> Nicaragua a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Nicaragü<strong>en</strong>se<br />
<strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos Básicos (<strong>en</strong>abas). En esta línea, Brasil ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el Programa <strong>de</strong> Adquisición Pública <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar (paa). Adicionalm<strong>en</strong>te,<br />
Brasil ha avanzado aún más, haci<strong>en</strong>do partícipe a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación Esco<strong>la</strong>r.<br />
Para ello, ha garantizando por ley un porc<strong>en</strong>taje mínimo<br />
<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para este programa <strong>de</strong>l<br />
30% por parte <strong>de</strong>l Estado a agricultores familiares (Ley<br />
No 11.947/2009).<br />
La estrategia <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar como<br />
proveedor <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación será adoptada<br />
por otros países. Así lo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron conjuntam<strong>en</strong>te los<br />
Ministros <strong>de</strong> Agricultura el año 2011, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>stacan<br />
el rol fundam<strong>en</strong>tal que juegan los Estados para fortalecer<br />
a <strong>la</strong> pequeña <strong>agricultura</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compras estatales<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, lo que estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> este<br />
sector <strong>en</strong> los mercados y posibilita que los agricultores<br />
comercialic<strong>en</strong> sus productos a precios justos.<br />
Se prevé que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong><br />
compras públicas supere los límites nacionales, como el<br />
protocolo <strong>de</strong> acuerdo suscrito reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre Arg<strong>en</strong>tina,<br />
Brasil, Paraguay y Uruguay, que exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a esos<br />
países el Programa <strong>de</strong> Adquisición Pública <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar brasileño y cuyo propósito es<br />
crear una red don<strong>de</strong> se posibilite el apoyo <strong>de</strong> un país a<br />
otro ante situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia alim<strong>en</strong>taria a partir<br />
<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compras públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar, iniciativa que podría ser replicada <strong>en</strong> el resto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> compras estatales a <strong>la</strong><br />
<strong>agricultura</strong> familiar, así como su continuidad <strong>en</strong> el tiempo<br />
g<strong>en</strong>erará <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> intercambiar experi<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre países y <strong>de</strong>batir propuestas conjuntas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
al sector. Quedan por resolver múltiples <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
áreas <strong>de</strong> inocuidad, asociatividad <strong>de</strong> los productores, diversificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, etc., algunos <strong>de</strong> los cuales<br />
podrán ser superados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
acciones mancomunadas <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
Los países crearán sistemas <strong>de</strong> innovación<br />
más pertin<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s diversas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
El impulso a <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>en</strong> alc<br />
requiere <strong>de</strong> una mirada más integral que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para<br />
el agro interactúan múltiples actores, como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
investigación, proveedores <strong>de</strong> insumos, universida<strong>de</strong>s, y<br />
agricultores, <strong>en</strong>tre otros, los que superan el límite sectorial<br />
<strong>de</strong> acción. En esta lógica, los países <strong>de</strong>berán realizar<br />
un rediseño <strong>de</strong> su institucionalidad, apostando por <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> innovación, <strong>en</strong> los que los programas<br />
<strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión agríco<strong>la</strong> form<strong>en</strong> parte fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong>l mismo y, por lo tanto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
agríco<strong>la</strong>.<br />
El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> innovación contribuirá<br />
a mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>l sector, a través <strong>de</strong><br />
acciones coordinadas y pertin<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> cada<br />
subsector, or<strong>de</strong>nando <strong>la</strong> oferta y <strong>de</strong>manda por innovación<br />
y, por lo tanto, mejorando <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso<br />
<strong>de</strong> los recursos. En suma, contar con sistemas <strong>de</strong> innovación<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región aportará a una efectiva integración<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> investigación, los programas <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong><br />
producción agríco<strong>la</strong>.<br />
La necesidad <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> innovación exist<strong>en</strong>te<br />
con los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, y <strong>en</strong>tre sectores <strong>de</strong><br />
agricultores al interior <strong>de</strong> los países, constituye una tarea<br />
prioritaria e ineludible para <strong>la</strong> región. Para su logro,<br />
<strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> innovación incorporarán a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar <strong>en</strong> forma explícita. Ello implica un gran <strong>de</strong>safío,<br />
pues los sistemas <strong>de</strong>berán ser capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un sector heterogéneo y numeroso, con<br />
necesida<strong>de</strong>s muy diversas. Dada <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> este<br />
reto, los países conc<strong>en</strong>trarán esfuerzos <strong>en</strong> recomponer y<br />
mo<strong>de</strong>rnizar sus programas <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión, a<strong>de</strong>cuándolos a<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada subsector, e<strong>la</strong>borando programas<br />
flexibles, difer<strong>en</strong>ciados y pertin<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> los agricultores. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Tecnología Agropecuaria<br />
(inta) <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, con sus programas específicos <strong>de</strong><br />
innovación y transfer<strong>en</strong>cia tecnológica para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />
familiar.<br />
La participación <strong>de</strong>l sector privado <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />
innovación será cada vez más frecu<strong>en</strong>te. Ello permitirá<br />
complem<strong>en</strong>tar esfuerzos, increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong><br />
los sistemas <strong>de</strong> innovación, y mejorar sus condiciones<br />
<strong>de</strong> equidad, priorizando los recursos públicos hacia los<br />
sectores más vulnerables.<br />
Los Estados progresarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
medidas para un acceso a <strong>la</strong> tierra con mayor<br />
equidad<br />
A nivel mundial se constata una gran presión por el<br />
uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el nivel <strong>de</strong> consumo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda por<br />
biocombustibles y los efectos <strong>de</strong>l cambio climático. Esta<br />
presión se ha traducido <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
y, <strong>en</strong> algunos países, <strong>en</strong> una progresiva t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. En este nuevo esc<strong>en</strong>ario, los<br />
países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región requerirán hacer ajustes <strong>en</strong> los marcos<br />
legales <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y establecer o reformu<strong>la</strong>r<br />
políticas <strong>de</strong> tierras.<br />
La región <strong>de</strong>berá abordar los <strong>de</strong>sequilibrios estructurales<br />
<strong>en</strong> el acceso a tierra. Esta situación ha tomado una importancia<br />
tal que <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2012, los países miembros<br />
<strong>de</strong> fao adoptaron <strong>la</strong>s Directrices Voluntarias sobre <strong>la</strong><br />
Gobernanza Respon sable <strong>de</strong> <strong>la</strong> T<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra,<br />
<strong>la</strong> Pesca y los Bosques <strong>en</strong> el Contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad<br />
Alim<strong>en</strong>taria Nacional. Dichas Directrices constituy<strong>en</strong><br />
un instrum<strong>en</strong>to rector a nivel mundial, estableci<strong>en</strong>do<br />
principios y estándares que ofrec<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>tación práctica a<br />
los gobiernos, a <strong>la</strong> sociedad civil y al sector privado sobre<br />
el tema, incluy<strong>en</strong>do tópicos como el acceso y el uso <strong>de</strong> los<br />
recursos, los mercados y <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> los aspectos<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Este docum<strong>en</strong>to será <strong>de</strong> gran<br />
utilidad para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estrategias, políticas y<br />
legis<strong>la</strong>ciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración y compet<strong>en</strong>cia<br />
por el control <strong>de</strong> los recursos naturales.<br />
116 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas –cepal fao iica– Una mirada hacia América Latina y el Caribe 117