08.06.2013 Views

Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal

Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal

Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Perspectivas</strong><br />

El cambio estructural continuará ocurri<strong>en</strong>do<br />

a difer<strong>en</strong>tes velocida<strong>de</strong>s 17<br />

Consi<strong>de</strong>rando los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre el total <strong>de</strong> los<br />

hogares <strong>rural</strong>es, se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar cuatro grupos <strong>de</strong><br />

economías <strong>rural</strong>es, que evi<strong>de</strong>ncian difer<strong>en</strong>tes procesos <strong>de</strong><br />

cambio estructural (Figura 23). Se trata <strong>de</strong> una aproximación<br />

agregada a <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>rural</strong>es, con el propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar algunas conclusiones<br />

sobre el proceso <strong>de</strong> cambio estructural <strong>en</strong> el medio <strong>rural</strong><br />

<strong>de</strong> América Latina. En <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse pres<strong>en</strong>te que se trata <strong>de</strong> datos agregados y<br />

que, por lo tanto, no permit<strong>en</strong> un análisis más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do<br />

al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>rural</strong>es <strong>de</strong> cada país.<br />

El primer grupo incluye países <strong>en</strong> don<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 50%<br />

17 Este apartado se basa <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> Rodríguez y M<strong>en</strong>eses<br />

(2010).<br />

Figura 23 Tipologías <strong>de</strong> economías <strong>rural</strong>es<br />

(porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> cada grupo)<br />

Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre hogares <strong>rural</strong>es<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

CR<br />

DO<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong> está empleada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y<br />

más <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> los hogares <strong>rural</strong>es son pobres; este grupo<br />

podría caracterizarse como <strong>de</strong> economías <strong>rural</strong>es agrarias<br />

tradicionales, e incluye a Paraguay, Guatema<strong>la</strong>, Bolivia y<br />

Honduras. Todos estos países pres<strong>en</strong>tan una l<strong>en</strong>ta transición<br />

<strong>de</strong>mográfica (ver arriba), y <strong>la</strong> principal forma <strong>de</strong><br />

empleo <strong>en</strong> el sector agríco<strong>la</strong> es por cu<strong>en</strong>ta propia.<br />

El segundo grupo incluye a Chile y Uruguay, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>rural</strong> está empleada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20% <strong>de</strong> los hogares <strong>rural</strong>es<br />

es pobre; son países <strong>de</strong> economías <strong>rural</strong>es con predominancia<br />

<strong>de</strong> <strong>agricultura</strong> no tradicional. La tercera categoría<br />

se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>de</strong> economía <strong>rural</strong> diversificada;<br />

se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Chile y Uruguay <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> (inferior a 30%) y<br />

comparte con ellos <strong>la</strong> baja inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>rural</strong>.<br />

La diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>rural</strong> se origina tanto<br />

por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s no tradicionales,<br />

que g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos con otros sectores,<br />

como por el impulso <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s no agríco<strong>la</strong>s, por<br />

ejemplo, el turismo <strong>rural</strong>. En esta categoría se incluye<br />

MX<br />

0<br />

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0<br />

PA<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Rodríguez y M<strong>en</strong>eses (2011)<br />

Notas: br (Brasil), cl (Chile), cr (Costa Rica), do (República Dominicana), ec (Ecuador), gt (Guatema<strong>la</strong>),<br />

hn (Honduras), pa (Panamá), py (Paraguay), uy (Uruguay).<br />

GT<br />

HN<br />

PY<br />

CL<br />

EC<br />

BR<br />

UY<br />

BO<br />

únicam<strong>en</strong>te a Costa Rica. Estos tres países compart<strong>en</strong><br />

dos características: pres<strong>en</strong>tan una transición <strong>de</strong>mográfica<br />

alta, y el trabajo asa<strong>la</strong>riado constituye <strong>la</strong> principal forma<br />

<strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el cuarto grupo incluye países con niveles <strong>de</strong><br />

pobreza <strong>rural</strong> intermedios (<strong>en</strong>tre 20% y 50%) y un alto<br />

grado <strong>de</strong> variación <strong>en</strong> el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>agricultura</strong>; son países que podrían caracterizarse como<br />

<strong>de</strong> economías <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> transición. En este grupo están<br />

Brasil, Panamá, México, Ecuador, República Dominicana<br />

y Perú. En consonancia con esa caracterización,<br />

estos países pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> transición<br />

<strong>de</strong>mográfica y diversas formas dominantes <strong>de</strong> empleo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>.<br />

El grupo caracterizado como <strong>de</strong> economía <strong>rural</strong> agraria<br />

tradicional incluye países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta proporción<br />

<strong>de</strong> hogares <strong>rural</strong>es (más <strong>de</strong> 40%) y <strong>la</strong> mayor proporción<br />

combinada <strong>de</strong> trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia y familiares<br />

no remunerados <strong>en</strong> <strong>agricultura</strong>. Las principales<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ingresos son: el trabajo por cu<strong>en</strong>ta propia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>agricultura</strong> <strong>en</strong> los hogares pobres (excepto <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>),<br />

y los sa<strong>la</strong>rios no agríco<strong>la</strong>s para los hogares no pobres<br />

(excepto <strong>en</strong> Paraguay). En estos países se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong><br />

mayor proporción <strong>de</strong> mujeres jefas <strong>de</strong> hogar <strong>en</strong>tre los<br />

hogares <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias (cerca <strong>de</strong> 60% o<br />

más) y el ingreso por transfer<strong>en</strong>cias correspon<strong>de</strong> principalm<strong>en</strong>te<br />

a remesas. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>agricultura</strong> correspondi<strong>en</strong>te a resi<strong>de</strong>ntes urbanos es bajo<br />

(m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10%). El peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>en</strong> el pib es<br />

el mayor <strong>en</strong>tre los países incluidos <strong>en</strong> el estudio, si<strong>en</strong>do<br />

superior al 10% <strong>en</strong> todos los países (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 13%<br />

<strong>en</strong> Bolivia, Guatema<strong>la</strong> y Honduras y cerca <strong>de</strong> 20% <strong>en</strong><br />

Paraguay) (Cuadro 11).<br />

Los países caracterizados por poseer una economía <strong>rural</strong><br />

con predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> no tradicional ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una alta proporción <strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>;<br />

sin embargo, los sa<strong>la</strong>rios agríco<strong>la</strong>s son una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos<br />

más importante que el ingreso por cu<strong>en</strong>ta propia,<br />

tanto para los hogares pobres como para los no pobres.<br />

Las transfer<strong>en</strong>cias son una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> ingresos,<br />

especialm<strong>en</strong>te para los hogares pobres. En Chile,<br />

el compon<strong>en</strong>te principal es el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones y “otras<br />

transfer<strong>en</strong>cias”, que <strong>en</strong> este caso incluy<strong>en</strong> ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> programas <strong>de</strong> protección social (por ejemplo,<br />

subsidios familiares, p<strong>en</strong>siones y seguro <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo);<br />

esto es, transfer<strong>en</strong>cias más formales que <strong>en</strong> los países con<br />

economías <strong>rural</strong>es agrarias tradicionales. La educación<br />

<strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> estos países es <strong>la</strong> mayor <strong>en</strong>tre<br />

todos los países, tanto <strong>en</strong>tre los pobres como <strong>en</strong>tre los<br />

no pobres. El peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>en</strong> el pib ronda 5% y<br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> que resi<strong>de</strong><br />

Cuadro 11. Principales caracteristicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas tipologías <strong>de</strong> hogares <strong>rural</strong>es<br />

Principales atributos<br />

<strong>de</strong> los hogares<br />

Tipologías <strong>de</strong> economías <strong>rural</strong>es<br />

100 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas –cepal fao iica– Una mirada hacia América Latina y el Caribe 101<br />

Agrarias<br />

tradicionales<br />

Agríco<strong>la</strong>s no<br />

tradicionales<br />

Grupo <strong>de</strong> hogares más pobre Agríco<strong>la</strong>s Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias<br />

Diversificadas En transición<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias<br />

Variable<br />

Grupo <strong>de</strong> hogares m<strong>en</strong>os pobre No agríco<strong>la</strong>s Diversificados Diversificados Variable<br />

Principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los hogares<br />

pobres<br />

Principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los hogares<br />

no pobres<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia<br />

agríco<strong>la</strong><br />

Sa<strong>la</strong>rios<br />

agríco<strong>la</strong>s<br />

Sa<strong>la</strong>rios<br />

agríco<strong>la</strong>s<br />

Sa<strong>la</strong>rios<br />

agríco<strong>la</strong>s<br />

Sa<strong>la</strong>rios<br />

agríco<strong>la</strong>s<br />

Sa<strong>la</strong>rios no<br />

agríco<strong>la</strong>s<br />

Variable<br />

Variable<br />

Educación <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> hogar Baja Alta Alta Variable<br />

Condición dominante <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>agricultura</strong><br />

Cu<strong>en</strong>ta propia Asa<strong>la</strong>riado Asa<strong>la</strong>riado Variable<br />

Empleo como cu<strong>en</strong>ta propia agríco<strong>la</strong> Alto Bajo Bajo Variable<br />

Empleo como asa<strong>la</strong>riados agríco<strong>la</strong>s Alto Alto Bajo Variable<br />

Empleo como asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>s Bajo Alto Alto Variable<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> el mercado trabajo Mayor M<strong>en</strong>or M<strong>en</strong>or Intermedio<br />

Empleo agríco<strong>la</strong> con resi<strong>de</strong>ncia urbana Alto Bajo Intermedio Variable<br />

Transición <strong>de</strong>mográfica Alta Baja Alta Variable<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> Rodríguez y M<strong>en</strong>eses (2010, 2011).

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!