Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Perspectivas de la agricultura y del desarrollo rural en las ... - Cepal
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Recuadro 4. Cuba: Una revolución que ce<strong>de</strong> ante su legado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> tierras<br />
Cuba también <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó crisis externas/internas<br />
simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones comerciales <strong>de</strong> productos<br />
básicos. En 1990, el co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> su principal<br />
socio comercial, el Consejo <strong>de</strong> Ayuda Mutua<br />
Económica (came) –conformado básicam<strong>en</strong>te por<br />
los países <strong>de</strong>l antiguo bloque soviético– precipitó<br />
una crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional y obligó al<br />
Gobierno revolucionario a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar su her<strong>en</strong>cia<br />
colonial <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Esa her<strong>en</strong>cia<br />
no es difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros Estados caribeños; es<br />
<strong>de</strong>cir: un <strong>en</strong>orme sector agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> monocultivo<br />
–ahora <strong>de</strong> propiedad estatal– que produce un cultivo<br />
<strong>de</strong> exportación único, azúcar; un costo total<br />
por importaciones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
us$1.500 millones anuales, que correspon<strong>de</strong> a<br />
cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong>l suministro básico <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos;<br />
y una reducción consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>rural</strong>, <strong>de</strong> 56% <strong>en</strong> 1956 a 28% <strong>en</strong> 1989, para llegar<br />
a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 20% a mediados <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta.<br />
Tal como lo ha observado el Dr. Fernando Funes-<br />
Monzote, un investigador adjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación<br />
experim<strong>en</strong>tal “Indio Hatuey” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />
Matanzas, Cuba: “La eliminación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tifundio <strong>en</strong><br />
1959 <strong>en</strong> Cuba no erradicó los problemas históricos<br />
intrínsecos al sistema agríco<strong>la</strong> nacional”.<br />
Para mejorar <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>, el mo<strong>de</strong>lo<br />
cubano se ha distanciado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s granjas colectivas<br />
organizadas por el Estado <strong>en</strong> 1963, <strong>de</strong> un<br />
modo simi<strong>la</strong>r a otros Estados caribeños que han<br />
<strong>de</strong>jado atrás <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras estatales<br />
para revertir el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
fortunas <strong>en</strong> el sector agríco<strong>la</strong>. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
Cuba compr<strong>en</strong>dió: Cooperativas <strong>de</strong> Producción<br />
Agropecuaria (cpa, 1977), <strong>la</strong>s que utilizaron tierras<br />
estatales para producir cultivos <strong>de</strong> consumo<br />
interno; Unida<strong>de</strong>s Básicas <strong>de</strong> Producción Cooperativa<br />
(ubpc, 1993) que permitieron a colectivos<br />
<strong>de</strong> trabajadores arr<strong>en</strong>dar fincas estatales,<br />
sin pagar alquiler y a perpetuidad; y Parceleros<br />
(1996/7), sistema conforme al cual <strong>la</strong> tierra se<br />
distribuye directam<strong>en</strong>te a campesinos y sus familias<br />
organizados <strong>en</strong> tres categorías:<br />
- Cooperativas <strong>de</strong> Créditos y Servicios (ccs): <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> sus<br />
fincas son miembros <strong>de</strong> estas cooperativas. En<br />
1997, existían 2.709 ccs, con 159.223 miembros<br />
(agricultores particu<strong>la</strong>res) que trabajaban el<br />
11,8% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras agríco<strong>la</strong>s (Oficina<br />
Nacional <strong>de</strong> Estadísticas, 1997).<br />
- Usufructuarios: campesinos particu<strong>la</strong>res que<br />
han recibido tierras estatales <strong>en</strong> usufructo (con<br />
<strong>de</strong>recho a uso pero no a disponer <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s). En<br />
1996, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> estos usufructuarios había<br />
aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> cero a 43.015.<br />
- Agricultores individuales, que no son miembros<br />
<strong>de</strong> una cooperativa.<br />
Un es<strong>la</strong>bón que vincu<strong>la</strong> estos esquemas <strong>de</strong><br />
reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra/producción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> un programa ya <strong>de</strong>saparecido, que se<br />
inició antes <strong>de</strong>l “Período especial”, <strong>de</strong>nominado<br />
Vincu<strong>la</strong>ndo al hombre con <strong>la</strong> tierra (Funes et al.,<br />
2002), que apuntaba a estrechar <strong>la</strong> conexión<br />
<strong>en</strong>tre el productor (<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, trabajadores<br />
<strong>de</strong> fincas estatales) y <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res. En<br />
este nuevo int<strong>en</strong>to por mejorar <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria,<br />
el Gobierno cubano, según los medios<br />
oficiales, ha repartido 689.697 hectáreas (41%<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n total), <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales, un 25% ya está<br />
si<strong>en</strong>do cultivada.<br />
Sin embargo, este proceso <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> tierras,<br />
iniciado <strong>en</strong> 2008, es <strong>de</strong> otra naturaleza. En primer<br />
lugar, parece surgir <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que<br />
pese a <strong>la</strong>s anteriores iniciativas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
políticas públicas, que apuntaron a reori<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas estatales<br />
para abastecer al mercado nacional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />
un pequeño sector <strong>de</strong> productores privados y no<br />
estatales continúa superando al sector estatal<br />
organizado <strong>en</strong> cultivos como tomates (<strong>en</strong> 17,5%),<br />
cebol<strong>la</strong>s (<strong>en</strong> 38%), pim<strong>en</strong>tones (<strong>en</strong> 116%) y<br />
todas <strong>la</strong>s verduras combinadas (<strong>en</strong> 56%) (Alvarez,<br />
2004). En segundo lugar, dicho sector parece<br />
haber atraído a un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con<br />
muy poca experi<strong>en</strong>cia agríco<strong>la</strong>. Según el director<br />
<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra,<br />
Pedro Olivera, el 26% <strong>de</strong> los nuevos campesinos<br />
cubanos eran personas m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 25 años, con<br />
poca experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral, y más <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> los<br />
receptores totales no t<strong>en</strong>ían experi<strong>en</strong>cia agríco<strong>la</strong>.<br />
En tercer lugar, el Estado está buscando darle<br />
“continuidad y sost<strong>en</strong>ibilidad” a <strong>la</strong> medida. Las<br />
parce<strong>la</strong>s, que no superan <strong>la</strong>s 13 hectáreas, se<br />
pue<strong>de</strong>n trabajar durante 10 años; a<strong>de</strong>más, se está<br />
consi<strong>de</strong>rando permitir que los receptores construyan<br />
ahí su vivi<strong>en</strong>da. Estos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />
indican que el <strong>de</strong>safío que <strong>de</strong>berán <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s cubanas no necesariam<strong>en</strong>te<br />
t<strong>en</strong>drá que ver con conseguir bu<strong>en</strong>os niveles <strong>de</strong><br />
producción, sino con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una nueva<br />
cultura <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es.<br />
migrantes caribeños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> los países metropolitanos.<br />
En 2010, se calculó que <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> 13 países<br />
caribeños asc<strong>en</strong>dían a us$ 7.000 millones (bid, 2011),<br />
repres<strong>en</strong>tando un 7% <strong>de</strong>l pib total. Aunque estos flujos<br />
pudieron haber aum<strong>en</strong>tado excepcionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2010<br />
(con un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 8,3%), <strong>en</strong> respuesta al <strong>de</strong>vastador<br />
terremoto que afectó a Haití a principios <strong>de</strong> ese año, <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s remesas continuó si<strong>en</strong>do significativa,<br />
con un alza <strong>de</strong> 5,9% <strong>en</strong> 2011.<br />
Como se indica <strong>en</strong> el Cuadro 16, estas remesas superaron<br />
el 5% <strong>de</strong>l pib <strong>en</strong> más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> los países y son más consi<strong>de</strong>rables<br />
que <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong>l Protocolo<br />
<strong>de</strong>l Azúcar. Aunque pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como apoyo<br />
al consumo, aún no se ha explorado su pot<strong>en</strong>cial para<br />
estabilizar los ingresos <strong>rural</strong>es a partir <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
tierra inseguras y transformarse <strong>en</strong> inversiones agríco<strong>la</strong>s.<br />
Exist<strong>en</strong> pruebas sufici<strong>en</strong>tes que indican que el crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er efectos positivos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. El asunto es <strong>en</strong> qué medida<br />
el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> recursos naturales (por ejemplo,<br />
tierra y empleo <strong>rural</strong> y agríco<strong>la</strong>) se pue<strong>de</strong> asociar con<br />
increm<strong>en</strong>tos adicionales <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. El<br />
estudio <strong>de</strong>l Banco Mundial (<strong>de</strong> Ferranti, 2005) también<br />
indicó que pese a <strong>la</strong> baja proporción <strong>de</strong>l pib <strong>de</strong>l sector<br />
<strong>de</strong> los recursos naturales <strong>rural</strong>es (rnr), por cada 1% <strong>de</strong><br />
aum<strong>en</strong>to hay un crecimi<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> casi 0,08% <strong>en</strong><br />
los ingresos <strong>de</strong> los pobres. En otras pa<strong>la</strong>bras, el porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nacional que gana m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> us$ 1 al<br />
día t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a disminuir si hay mejoras tanto <strong>en</strong> el valor<br />
agregado agríco<strong>la</strong> como <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />
En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s remesas sigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el pot<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> ser atraídas hacia activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> rnr, lo<br />
que t<strong>en</strong>dría un impacto consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> el Caribe.<br />
<strong>Perspectivas</strong><br />
Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> reforma agraria <strong>de</strong>berán consi<strong>de</strong>rar<br />
a <strong>la</strong> tierra como un activo cultural<br />
El mo<strong>de</strong>lo económico estándar busca posicionar <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una política agraria<br />
que promueva <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y el <strong>de</strong>sarrollo económico<br />
equitativo, permiti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong>sempeñe<br />
su rol <strong>de</strong> manera óptima, como un factor más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios. Los resultados asociados<br />
a este mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, son los<br />
sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Efici<strong>en</strong>cia, gracias al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, inversiones y mercados dinámicos;<br />
146 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas –cepal fao iica– Una mirada hacia América Latina y el Caribe 147<br />
•<br />
•<br />
•<br />
El reparto <strong>de</strong> tierras estatales a particu<strong>la</strong>res no<br />
constituye por sí solo un cambio estructural <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> Cuba, que reconoce los<br />
ingresos a partir <strong>de</strong>l uso (usufructo), pero no <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> propiedad (valor <strong>de</strong> mercado). La expectativa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s es que esta situación evolucione<br />
hacia nuevas formas <strong>de</strong> administración y<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones más productivas <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción, y <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s<br />
empresas estatales. Sin embargo, no está c<strong>la</strong>ro si<br />
se permitirá el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong><br />
construcción cultural e intercambios informales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra a medida que los ciudadanos quieran<br />
imponer su propia interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “sost<strong>en</strong>ibilidad”<br />
y <strong>la</strong> “viabilidad” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s asignadas.<br />
Equidad, mediante el acceso a los recursos <strong>de</strong> parte<br />
<strong>de</strong> grupos <strong>de</strong>sfavorecidos; y<br />
Sost<strong>en</strong>ibilidad, gracias a los esfuerzos <strong>de</strong> protección<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.