R Classica&Christiana _nr7_2_2012_curbe - Facultatea de Istorie ...
R Classica&Christiana _nr7_2_2012_curbe - Facultatea de Istorie ...
R Classica&Christiana _nr7_2_2012_curbe - Facultatea de Istorie ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TERRE SOTTO I MARI NELL’ENEIDE<br />
romana 15 , si tratterebbe <strong>de</strong>l nimbus <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntis numinis; secondo<br />
quella physica, una sorta di «scienza meteorologica», la scia accompagna<br />
invece sempre il movimento <strong>de</strong>lle stelle quando sta per sopraggiungere<br />
una bufera, come dimostra georg. 1,365. Sembrerebbe che<br />
la netta distinzione tra ratio physica e ratio theologica ripercorra le<br />
stra<strong>de</strong> già segnate dall’uso oppositivo fusikÒj vs qeolÒgoj di matrice<br />
aristotelica 16 , con il primo termine ad indicare quei «filosofi <strong>de</strong>lla natura»<br />
17 che ne studiano i problemi esplorando la realtà sensibilmente<br />
15 Per i theologi, esperti <strong>de</strong>lle cose divine (cf. Serv. Aen. 8,84 MAXIMA IVNO<br />
quaesitum est quae sit ‘Iuno maxima’ … et dicunt theologi ipsam esse matrem<br />
<strong>de</strong>um, quae terra dicitur), da inten<strong>de</strong>re come categoria distinta da philosophi e<br />
poetae cf. e.g. Serv. Aen. 5,735 PIORVM CONCILIA ELYSIVMQVE COLO elysium est ubi<br />
piorum animae habitant post corporis animaeque discretionem …. quod secundum<br />
poetas in medio inferorum est suis felicitatibus plenum … secundum philosophos<br />
elysium est insulae fortunatae … secundum theologos circa lunarem circulum,<br />
ubi iam aër purior est e Serv. Aen. praef. 6, p. 1, ll. 1-4 Totus qui<strong>de</strong>m Vergilius<br />
scientia plenus est … et dicuntur aliqua simpliciter, multa <strong>de</strong> historia, multa per<br />
altam scientiam philosophorum, theologorum, Aegyptiorum). In Serv. Aen. 6,645<br />
theologus è sinonimo di sacerdos, appellativo sacrale di Orfeo (cf. anche Serv. ecl.<br />
4,58 nam satis excesserat dicendo Linum poetam, Orphea theologum), dopo il<br />
quale ‘teologo’ fu <strong>de</strong>tto anche il vate Museo (cf. Serv. Aen. 6, 667 e Serv. Aen. 6,<br />
669).<br />
16 Aristotele impiega i due termini in opposizione quando, in un’analisi diacronica<br />
<strong>de</strong>lla storia <strong>de</strong>l pensiero filosofico, contrappone ai «fisici», cioè ai «filosofi<br />
più antichi», i «teologi», ovvero gli antichi poeti che, avendo riferito di teorie sulla<br />
vita <strong>de</strong>gli <strong>de</strong>i e la sorte <strong>de</strong>ll’anima umana attingendo alla tradizione mitica, rappresentano<br />
quello stadio pre-filosofico <strong>de</strong>l pensiero che soltanto nelle epoche successive,<br />
con i fusiko… appunto, diventa più radicale e scientifico (per un uso analogo di<br />
theologus si veda Macrobio nella sua esposizione sugli Inferi in somn. 1,10,17, per<br />
cui cfr. Macrobio. Commento al Somnium Scipioni. Libro I, intr., testo, trad. e<br />
comm. a c. di M. Regali, Pisa, 1983, 311). Con W. Jaeger, La teologia <strong>de</strong>i primi pensatori<br />
greci, op. cit. 6 andrà tuttavia ricordato che in altri contesti, ovvero al di<br />
fuori di un discorso storico sul pensiero filosofico, la «teologia» resta per Aristotele<br />
la filosofia pura, «la scienza filosofica fondamentale».<br />
17 Non si tratta di semplici osservatori <strong>de</strong>i fenomeni naturali, come potevano<br />
esserlo, ad esempio, i contadini, la cui sapientia Servio distingue da quella più<br />
specificamente filosofica attraverso la formula chiarificatrice physica rusticanorum<br />
(cf. Serv. ecl. 1,69 POST ALIQVOT ARISTAS post multa tempora. et quasi rusticus per<br />
aristas numerat annos: nam physica rusticanorum est in paleis et in messibus).<br />
Che si trattasse di «filosofi» nel senso di «pensatori» siamo portati a cre<strong>de</strong>rlo sia<br />
sulla scorta <strong>de</strong>ll’aggiunta danielina ad Aen. 2,488 (secundum philosophos physicos,<br />
qui dicunt, vocem corpus esse), da cui si ricava l’implicita equivalenza physici<br />
= philosophi, che per la iunctura ‘physica philosophia’ con cui il Vulgato nelle note<br />
ad georg. 2,483 (NATVRAE ACCEDERE PARTES physicae philosophiae, un<strong>de</strong> sunt illa<br />
507