ram213-beschermingsprogramma-archeologie-2013

90
—
Akkercomplexen en
landgebruik uit de late
prehistorie
113 Gerritsen, Jongste & Theunissen 2005.
114 Zoetbrood et al. 2006, 31, 36-37; Spek et
al. 2009, 11.
De inrichting van het prehistorisch cultuurlandschap
is een intrigerend thema waarover nog
niet veel bekend is.113 We kennen maar een paar
opgravingen die ons een blik gunnen op de intensief
gebruikte en dynamisch ingerichte arealen
buiten de boererven. Vooral onderzoek naar
bewoning in de bronstijd in Holocene regio’s leverde
kennis op over dit onderwerp, zoals in het
rivierengebied de nederzetting bij Zijderveld en
in West-Friesland de nederzettingen bij Bovenkarspel
en Enkhuizen, waar sporen van greppels,
hekwerken en palissades bewaard zijn gebleven.
Onze kennis is beperkt en ook ongelijk verdeeld.
Grofweg kunnen we stellen dat het voor de oudere
(laatneolithicum/vroege bronstijd) en jongere
(ijzertijd) perioden en voor de zandgronden
gaat om zeer moeilijk grijpbare complextypen.
De ondiep ingegraven sporen zijn veelal verdwenen.
De beste ingang voor de zandgronden vormen
de raatakkers, ook wel ‘Celtic fields’ genoemd,
die al wat langer in het
monumentenbestand zijn vertegenwoordigd.
Raatakkers zijn volgens de archeologische monumentenkaart
met name op het Drentse zandgebied
sterk vertegenwoordigd, met 55 van de
77 terreinen.114 Zeven daarvan zijn wettelijk beschermd.
Met andere woorden: voor de archeologische
monumentenzorg van Nederland gaat
het om een kleine, onevenredig over de zandgronden
verdeelde voorraad.
We kunnen stellen dat er nog tal van onderzoeksvragen
openstaan, zowel over inrichting
van het prehistorische cultuurlandschap als over
het gebruik van de zones buiten de erven en de
dynamiek in dit gebruik. Maar ook zijn er nog
meer specifieke vragen: over het ontstaan van
het akkersysteem, het gebruik en de gebruiksduur,
en de ontwikkeling van het agrarisch systeem
op de zandgronden in de ijzertijd.
Vijf raatakkers op de zandgronden
Akkercomplexen uit de prehistorie
In de loop van de bronstijd, omstreeks 1200 v.
Chr., begonnen boerengemeenschappen in de
droge delen van ons land met het toepassen van
een nieuwe vorm van landbouw: er werden raatakkers
aangelegd. Het gaat om uitgestrekte akkercomplexen,
in ruitvormige patronen, van vele
tientallen hectaren. De aaneengesloten, vaak
vierkante akkertjes van ongeveer 35 x 35 m zijn
begrensd door 30 tot 100 cm hoge wallen. In de
beginfase hadden de akkers deze walsystemen
nog niet. De percelen werden toen omheind
door vlechtwerkhekken. Na een periode van verbouw
lagen deze akkers braak en werden andere,
nieuwe veldjes in gebruik genomen. De
belangrijkste gewassen die op de akkers zijn verbouwd,
zijn emmer, pluimgierst, lijnzaad, huttentut
en tuinboon.
Wanneer een braakliggend veld opnieuw in cultuur
werd gebracht, brandde men eerste de
struik- en ruigtevegetatie plat en verwijderde
vervolgens de zodenlaag. Het materiaal verplaatsten
de boeren naar de rand van de akker,
waar geleidelijk een lichte verhoging ontstond:
de aanzet van de wallen. De akkerbouwers
woonden in het akkerareaal en verplaatsten hun
boerderijen na enkele decennia. Zo ‘wandelden’
de boerderijen door de raatakker. Deze extensieve
gebruiksfase duurde tot en met de middenijzertijd.
Vanaf 300 v.Chr. gebruikten de boeren
de veldjes langduriger en vaker. De
braakperioden waren korter, de bemesting van
de akkers zwaarder en de bodem zelf werd intensiever
bewerkt met een zwaarder type eergetouw.
De wallen, die inmiddels waren uitgegroeid
tot 8 tot 12 m brede stroken, werden in
deze fase zelf ook gebruikt als bouwland. De
boeren bewerkten de brede wallen als een soort
van akkerbed en verbouwden daar hun gewassen.
Rond het begin van de jaartelling verscheen
voor het eerst rogge als belangrijke graansoort
op de akkers.
Zichtbaar, maar ook verdwenen
Raatakkers behoren – samen met de hunebedden
en grafheuvels – tot de meest zichtbare
overblijfselen van het prehistorisch verleden van
onze Pleistocene gebieden. Eeuwenlange bewoning
op de zandgronden moet hebben geleid tot
de aanleg van vele akkercomplexen. Zeker in relatief
onverstoorde gebieden die rijk zijn aan
overblijfselen uit de late prehistorie, is de kans
groot dat er nog akkers aanwezig zijn. Daarvan is
slechts een klein deel bekend: het topje van de
spreekwoordelijke ijsberg.
Raatakkercomplexen hebben de laatste jaren
meer aandacht gekregen. Niet alleen is er een
toenemende belangstelling vanuit de archeologische
wereld, ook bij terreinbeherende instanties
zoals Staatsbosbeheer groeit de interesse
voor deze cultuurhistorische elementen.
Op luchtfoto’s en vandaag de dag ook op Google
Earth zijn de rasterpatronen vooral in akkerland
goed herkenbaar. De wallen zijn aangeploegd,