ram213-beschermingsprogramma-archeologie-2013

91
—
waardoor ze vanuit de lucht goed zichtbaar zijn
als lichte banen.
Vooral de toepassingsmogelijkheden van het
Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) hebben
de afgelopen tien jaar de aandacht voor deze
walsystemen vergroot. De kenmerken waaraan
raatakkers op luchtfoto’s te herkennen zijn –
grootschalige walpatronen in een schaakbordpatroon
– doen ook opgeld voor AHN-beelden. De
potentie van AHN-analyse als bron voor te ontdekken
raatakkers bleek groot. Nieuwe akkersystemen
worden op deze reliëfkaarten met regelmaat
herkend en bekende exemplaren lijken veel
groter te zijn dan gedacht.
Met name de bosrijke gebieden in Nederland
hebben veel nieuwe informatie opgeleverd.
Onderzoek naar ‘bosraatakkers’ wijst uit dat
deze prehistorische akkers in de regel meer intact
zijn dan de raatakkers die in huidige bouwlandpercelen
zijn gesitueerd. Daar hebben agrarische
activiteiten, zoals ploegen en
graszodenproductie, het reliëf genivelleerd.
Vooral wallichamen en de bijbehorende akkerlagen
zijn aangeploegd of zelfs verdwenen. Ook
met activiteiten voor natuurbeheer, zoals het afplaggen
van heidegebieden, kunnen de wallen
zijn afgetopt.
Ook al behoren raatakkers tot de meest zichtbare
overblijfselen uit de prehistorie, het herkennen,
zeker in bosgebieden, vraagt in de regel
om een geoefend oog. Daar waar het zicht op
het maaiveld redelijk goed is, zijn de mogelijkheden
het beste. Voorbeelden daarvan zijn open
beukenbossen zonder ondergroei, waar vooral
de kruispunten van wallen herkenbaar zijn. Of de
zichtlijnen in bosgebieden, zoals in zandpaden
en afrasteringen, waar een hoge wal en een lager
gelegen veld zich laat herkennen als een golvend
lijnelement. De ervaring leert dat waarnemers
de hoogteverschillen sneller kunnen
traceren als ze gebruikmaken van digitale AHNkaarten
die zijn ingelezen in mobiele GISapparaten.
Omdat de zichtbaarheid sterk afhankelijk
is van de begroeiing, zijn de bladloze
jaargetijden (de wintermaanden of het vroege
voorjaar) het meest geschikt voor dit soort onderzoek.
Een dunne sneeuwlaag werkt vaak –
optisch – reliëfverhogend.
Voorraad voor de toekomst
In het kader van het aanwijzingsprogramma
archeologie 2009-2012 is gekozen om vier van
dergelijke intacte ‘bosraatakkers’ aan het huidige
monumentenbestand toe te voegen. Het
vijfde terrein is het Noordsche Veld bij Zeijen dat
behalve een uitgestrekt raatakkercomplex allerlei
andere archeologisch waardevolle elementen
herbergt. Deze aanwijzing is een uitsnede van
een intensief gebruikt laatprehistorisch cultuurlandschap.
Archeologisch onderzoek naar prehistorische
raatakkers is in het verleden vooral in Drenthe
uitgevoerd.115 Soms betrof dit grootschalig onderzoek,
zoals op het Hijkerveld en het
Noordsche Veld. Meer recent zijn studies verschenen
gericht op de (opbouw van) wallen116 en
is er een waarderingsmethodiek ontwikkeld.117
Als potentiële kennisbron zijn raatakkers van
grote waarde. Er is relatief goed inzicht in de verspreiding
van raatakkercomplexen en hun morfologische
kenmerken, maar de kennis over het
ontstaan, de genese en het gebruik van deze
veldsystemen, in relatie tot het zwervende-ervensysteem,
is nog zeer beperkt.
Het is cruciaal te beseffen dat de waarde van een
raatakker niet alleen ligt in de wallichamen en de
bijbehorende prehistorische akkerlagen. De wallen
zijn als het ware de gidsfossielen voor een
uitgestrekt prehistorische cultuurlandschap dat
eeuwenlang in gebruik is geweest. Het onzichtbare
deel is eveneens van belang. Op de eerste
plaats zijn dat de oude akkerlagen die vaak onder
het wallichaam bewaard zijn gebleven. Deze lagen
bevatten veelal nog goed geconserveerd
stuifmeel van de gewassen die destijds zijn verbouwd.
Op de tweede plaats zijn ook de overblijfselen
van de steeds verplaatsende woonstalboerderijen,
de erven en de andere
activiteiten die binnen het akkersysteem plaatsvonden,
van belang als toekomstige kennisbron.
Ook grafmonumenten hebben vaak een markante
plaats in het prehistorische cultuurlandschap.
Zo is bij onderzoek op het Noordsche Veld
aangetoond dat de oriëntatie van het walsysteem
is gericht op een aantal oudere grafheuvels.
Kort samengevat: we kunnen stellen dat met het
aanwijzingsprogramma van raatakkerterreinen
niet alleen akkercomplexen aan het monumentenbestand
worden toegevoegd, maar meer in
het algemeen uitsnedes van (intensief) bewoonde
cultuurlandschappen uit de late prehistorie.
Vijf terreinen geselecteerd
In 2011/2012 zijn vijf terreinen met restanten van
prehistorische akkersystemen geselecteerd voor
wettelijke bescherming. Voor alle vijf is een bu­
115 Zie voor een samenvatting van het
Drentse onderzoek Spek et al. 2009.
116 Spek et al. 2003; Arnoldussen & Bouman
2011.
117 Spek et al. 2009.