UB skà rsla '98

BLS
8
sem þannig fæst góð yfirsýn yfir stöðu mála er varða börn og ungmenni frá einum
tíma til annars. Ég tók 7 mál til meðferðar að eigin frumkvæði á árinu 1997.
Af skriflegum erindum tók ég 26 þeirra til meðferðar, þar á meðal gaf ég umsagnir
um fjögur lagafrumvörp og eina þingsályktunartillögu. Áfram var unnið að 19 málum
frá árinu 1996 og fjórum málum frá árinu 1995. Alls var því unnið að 49 skriflegum
erindum árið 1997.
Samtals voru erindi, sem fjallað var um á einn eða annan hátt, 799 að tölu á árinu
1997. Vinnuálag hefur af augljósum ástæðum verið óhemjumikið, en auk framangreinds
er mikið leitað til mín og ég beðin um að halda fyrirlestra, ýmist um hlutverk
og störf umboðsmanns barna, en einnig um afmörkuð málefni þeirra.
Á árinu 1997 hélt ég 15 fyrirlestra hjá opinberum stofnunum og frjálsum félagasamtökum.
Þessir fyrirlestrar eru yfirleitt fluttir utan hefðbundins vinnutíma, þ.e. að
kvöldlagi eða um helgar. Þá heimsótti ég 15 grunnskóla úti á landsbyggðinni og
flutti þar ávörp. Þær heimsóknir notaði ég einnig til að eiga fundi með fulltrúum
sveitarstjórna í hlutaðeigandi sveitarfélögum, þar sem ég gerði þeim grein fyrir
hlutverki umboðsmanns. Jafnframt kynnti ég ákvæði Barnasáttmála Sameinuðu
þjóðanna og þá sérstaklega hlutverk sveitarstjórna samkvæmt honum. Að fenginni
reynslu tel ég ljóst að mikið vantar á að Barnasáttmálinn sé kominn í framkvæmd
hjá sveitarstjórnum landsins. Með hliðsjón af þessu tel ég afar brýnt að sem allra
fyrst verði hafin skipuleg kynning og markviss fræðsla fyrir sveitarstjórnarmenn á
þessari mannréttindaskrá barna, eins og sáttmálinn er gjarnan nefndur.
3.
Í starfi umboðsmanns felst oft og tíðum að leita þarf upplýsinga og skýringa hjá
stjórnvöldum, ráðuneytum og opinberum stofnunum. Alltof algengt er að ganga
þurfi ítrekað eftir svörum frá hlutaðeigandi, jafnvel svo mánuðum skipti. Slíkir
eftirgangsmunir eru íþyngjandi fyrir embættið, sem ekki hefur á að skipa fleiri
starfsmönnum en raun ber vitni, um leið og slíkur seinagangur tefur að sjálfsögðu
fyrir afgreiðslu mála sem eru til meðferðar hjá embættinu. Þetta er að sjálfsögðu
ekki algilt og mörg stjórnvöld svara bæði fljótt og vel þeim erindum sem ég beini til
þeirra.
4.
Þann tíma sem ég hef gegnt embætti umboðsmanns barna hef ég ítrekað orðið þess
vör, m.a. af hálfu stjórnvalda, að misskilnings virðist gæta varðandi hlutverk og
stöðu umboðsmanns barna innan stjórnkerfisins. Af þessu tilefni vil ég leyfa mér að
koma eftirfarandi á framfæri: Umboðsmaður barna er sjálfstæður og óháður embættismaður,
sem heyrir stjórnskipulega séð undir forsætisráðuneytið. Þá úrskurðar
Kjaradómur laun umboðsmanns. Forsætisráðuneytinu ber að fylgjast með
fjárreiðum embættisins og umboðsmanni ber að skila forsætisráðherra árlega
skýrslu um störf sín á liðnu almanaksári. Hvorki forsætisráðuneytið né önnur
stjórnvöld hafa boð- eða skipunarvald gagnvart umboðsmanni.
Samkvæmt lögum um umboðsmann barna er honum ætlað að hafa frumkvæði að
stefnumarkandi umræðu um málefni barna á opinberum vettvangi. Hann getur jafnframt
beint tilmælum til stjórnvalda og einkaaðila, komið með tillögur til úrbóta á
réttarreglum og framkvæmd þeirra, sent frá sér álitsgerðir telji hann að stjórnvöld
hafi með athöfnum sínum eða athafnaleysi brotið gegn réttindum, hagsmunum eða
þörfum umbjóðenda sinna. Stjórnvöldum er skylt að veita umboðsmanni allar þær
upplýsingar sem að hans mati eru nauðsynlegar til að hann geti sinnt hlutverki sínu.
Hins vegar er ekki að finna í lögunum ákvæði þess efnis að umboðsmanni beri
skylda til að leita umsagnar stjórnvalda eða aðila áður en hann tjáir sig um málefni
þeirra. Gildir þar einu hvort um er að ræða formlegt álit, tilmæli, tillögur eða
gagnrýni. Hins vegar hef ég sem umboðsmaður barna haft það að leiðarljósi að
vanda meðferð mála, stórra sem smárra, svo sem kostur er, og láta ekkert frá mér
fara nema að vel athuguðu máli, og þá með rökstuddum hætti.
Að lokum er rétt að ítreka það sem að framan segir að umboðsmanni barna er ætlað
að taka almennt á málefnum barna og ungmenna, en ekki á einstökum málum þeirra,
öfugt við umboðsmann Alþingis. Honum er ætlað að hafa eftirlit með stjórnsýslu
ríkis og sveitarfélaga og til hans getur hver sá leitað sem telur sig rangindum beittan
af hálfu stjórnvalds. Þá er honum lögskylt að gefa hlutaðeigandi stjórnvaldi kost á
að útskýra málið frá sinni hlið áður en hann lætur í ljós álit sitt.
5.
Frá því að ég tók við embætti umboðsmanns barna hef ég beitt mér fyrir því að
slysavarnir í þágu barna verði efldar. Ég er þeirrar skoðunar að kerfisbundin og
samræmd skráning á barnaslysum, sem nær til landsins alls, sé ein aðal forsenda
þess að unnt verði að fækka slysum á börnum með markvissum, fyrirbyggjandi
aðgerðum. Ýmislegt fleira þarf að koma til, svo sem ráðgjöf til opinberra aðila um
slysavarnir barna og ekki síður fræðsla og upplýsingar til einstaklinga, það er til
foreldra, til þeirra, sem starfa með börnum og til barnanna sjálfra. Stjórnvöldum ber
að ganga fram fyrir skjöldu og sýna frumkvæði í því að efla og samhæfa slysavarnir
í þágu barna. Með hliðsjón af þessu sendi ég tillögur til heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra að tilraunaverkefninu „Eflum forvarnir – fækkum slysum
BLS
9
SKÝRSLA UMBOÐSMANNS BARNA FYRIR ÁRIÐ 1997 SKÝRSLA UMBOÐSMANNS BARNA FYRIR ÁRIÐ 1997