BURSA’DA ZAMAN

Kur’ân’da hayır işlemek ve insanlara faydalı
olmakla ilgili bazı âyetler şunlardır: “Sevdiğiniz
şeylerden Allah yolunda harcamadıkça iyiliğe
asla erişemezsiniz. Her ne harcarsanız Allah onu
bilir.” (Âl-i İmrân Sûresi, 92.) “İyilik ve takva (Allah’a
karşı gelmekten sakınma) üzere yardımlaşın.
Ama günah ve düşmanlık üzere yardımlaşmayın.
Allah’a karşı gelmekten sakının. Çünkü
Allah’ın cezası çok şiddetlidir.” (Mâide sûresi), 2)
“Ey iman edenler, rükû edin, secde edin, Rabbinize
kulluk edin ve hayır işleyin ki kurtuluşa
eresiniz.” (Hac Sûresi, 77).
Burada yazılan âyetlerde geçen “infak etmek”,
“yardımlaşmak” ve “hayır işlemek” gibi ifadeler
ve bunları destekleyen başka âyetlerde yer alan
ifadelerden hareketle İslâm âlimleri yardımlaşmanın
bir şeklinin vakıf kurumu olduğunu ifade
etmişlerdir.
Hz. Peygamber (sav) de yukarıdaki âyetlerde
geçen manalara yakın birçok hadis-i şerif
söylemiştir. Bunların arasında en meşhuru ve
genel olarak vakıf yapmanın temel kaynağı
olan şu hadistir: “İnsanoğlu öldüğü zaman
dünyayla bütün ilişkileri kesilir. Ancak şu üç şeyi
bırakanlar hariç: Devam eden sadak-i câriye,
kendisinden faydalanılan ilim ve kendisine dua
eden hayırlı evlat.” (Müslim, Sahîh-i Müslim, Vasiyye,
14 ). Tarih boyunca vakıf kuran kimselerin
düzenledikleri vakıf belgelerinin giriş kısımlarında
yukarıdaki âyet ve hadisleri zikretmeleri,
burada geçen ifadelerin vakıf sistemine kaynak
olduğunu göstermektedir.
İslam tarihinde kurulan ilk vakıfla ilgili farklı rivayetler
bulunmaktadır. Hz. Âişe’den (ö. 57/676)
nakledildiğine göre, Hz Peygamber Medine’deki
yedi parça mülk hurmalığı vakfetmiştir. Bu
hurmalıklar Nadiroğuları’ndan Muhayrîk isimli
bir şahsa ait olup, bu şahıs Uhud savaşına
katılmış ve savaş sırasında yaralanmıştır. Vefat
etmeden önce şöyle bir vasiyette de bulunmuştu:
“Ben ölünce, tüm mallarım Allah elçisine ait
olsun, O dilediği yere sarf etsin.” Muhayrîk’in
Hicret’in 2. yılında ölmesi üzerine tüm malları,
Hz. Muhammed (sav)’e kalmış, O da bu malları,
bir görüşe göre Abdülmuttalib ve Hâşimoğulları’na,
başka bir rivayete göre, ise, İslâm’ın ve
Müslümanların acil ihtiyaçlarına vakfetmiştir.
İslâm’da ilk vakfın bu olduğu kabul edilmiştir.
Bir başka rivayet ise hicretin 7. senesinde Hayber
kalesinin fethi sırasında buraya yakın bir
yerde olan Fedek ahalisi arazilerinin tasarrufunu
Rasulullah (sav)a bırakmışlardır. Efendimiz
de bu araziyi vakfedip gelirini fakirlere tahsis
etmiştir. Böylece ilk vakıf da bu şekilde O’nun
tarafından kurulmuştur denilmektedir.
Hz. Peygamberi her sahada örnek alan Müslümanlar
vakıf kurmada da O’nu örnek almışlar
ve tarih boyunca aşağıda ifade edileceği gibi,
birçok sahada vakıflar kurarak insanlara faydalı
olmaya çalışmışlardır. Cabir adlı sahabe; “Ben,
Muhacir ve Ensar’dan malı olup da, malını vakf
ve tasadduk etmeyen kimseyi bilmiyorum, yani
birçok sahabe malını Allah yoluna vakfediyordu.”
demiştir.
Vakfın bu kadar yaygın olmasından hareketle,
İslâm dünyasında âlimler ve en başta da başka
din mensupları, vakfın kaynağı ve menşeini
araştırmaya başlamışlardır. İslâm âlimleri
vakfın kaynağını yukarıda verilen âyet ve hadislerde
ararken müsteşriklerden(doğu bilimciler)
bazıları ise vakfın kaynağını daha önceki
medeniyet ve dinlerde arayamaya başlamışlardır.
Ancak İslam’dan önceki kültür ve medeniyetlerde
bu kurum olmakla beraber İslam Vakıf
kurumuna yepyeni bir anlam kazandırmıştır.
Dört halife devrinden sonra iktidara gelen
Emeviler devrinde vakıflar çok yaygınlaştı.
Emevi halifesi Velid b. Abdülmelik, Şam’da
yaptırdığı Emeviyye Camii’nin bakım ve onarımı
için ilk defa köy ve mezraa gibi gelir getiren
yerleri vakfetmiştir. Emeviler döneminde her
türlü eğitim faaliyeti bütünüyle halk tarafından
yürütülmüştür.
Abbasiler’den önce Mısır’da çarşı ve pazar kurulması
için arsalar bağışlanmış, cami görevlilerinin
ücretleri de beytülmalden ödeniyordu.
Mısır’da bir tarım arazisinin vakfa dönüştürülmesiyle
ilgili en eski belge 307/919 tarihli olup
Abbasiler dönemine ait bir vakfiyedir. Abbasiler
devrinde vakıf sistemi daha büyük bir gelişme
kaydetmiştir. Hatta bu dönemde çok yaygınlık
kazanan vakıfları kontrol etmek amacıyla
Vakıflar Nezareti de kurulduğu bilinmektedir.
Bu dönemde özellikle sosyal meseleleri dinî
temellere dayandırmak gayeleri ile ortaya çıkan
Orhan Gazi’nin Mekece Vakfiyesi
BURSA’DA ZAMAN
| Ocak 2017 | Sayı 21
23