SLUIS IN VLAANDEREN VERLOREN EN HERWONNEN Studies ...

1. ALGEMEEN OVERZICHT
Motivatie in de Nederlanden inzake de reformatie
De motivatie van de Nederlandse opstand tegen Spanje heeft veel pennen in beweging
gebracht en zij doet dat nog.
In 1574 was de Nederlandse opstand tegen Spanje, beter bekend als de Tachtigjarige
Oorlog (1568-1648), in volle gang. In de zomer van 1574 vond er in het door de
Spanjaarden belegerde Leiden een belangwekkend incident plaats. Een van de
predikanten trok fel van leer tegen het kort tevoren uitgegeven papieren noodgeld. Op
de gulden prijkte namelijk de volgende tekst: 'HAEC LIBERTATIS ERGO', ofwel: dit
alles terwille van de vrijheid. Dat op de keerzijde van de munt 'god behoede leyden'
was gedrukt, vermocht de emoties van de predikant niet te doen luwen. Waar het hem
om ging was dit: men was niet in opstand gekomen en onderging ook het beleg niet
'libertatis ergo', maar juist 'religionis ergo'. Dus niet terwille van de vrijheid van het
land, maar terwille van de geloofs- en gewetensvrijheid. (Het verhaal is te vinden bij
Brandt deel I (1671), 551. De beide zijden van de gulden zijn afgebeeld in: Groenveld
e.a. (1983-2),115).
Uit dit verhaal kan men opmaken dat de tijdgenoten de verdediging van de
landsvrijheid en de vrijheid van godsdienst en geweten ervoeren als zeer belangrijke
drijfveren voor de opstand tegen Spanje.
Uiteindelijk hebben ook andere oorzaken een rol gespeeld in het uitbreken van de
opstand. De belangrijkste is wel de economische crisis van het midden van de jaren
zestig. We zouden deze derde factor mogen aanduiden als 'paupertatis ergo', vanwege
de armoede. Deze economische factor hangt natuurlijk nauw samen met de 'libertas'.
De zogenaamde duurtejaren omstreeks 1560 hadden een grote verpaupering tot
gevolg. De klasse van bezitlozen groeide in snel tempo. Ook groeide de
productiekrachten in spectaculair tempo. Jansen (1977), blz. 329-321, wil geen al te
strak verband leggen tussen de economische situatie en de Nederlandse opstand. Hij
constateert bovendien dat de sociaal-economische situatie van het zuiden fors van het
noorden verschilde.
Volgt nu eerst een kort overzicht van de staatkundige en godsdienstige situatie
van de Nederlanden in de eerste helft van de 16e eeuw.
Omdat de Hervormers zich afzetten tegen de gevestigde Rooms-katholieke kerk en
haar religieuze praktijk is vervolgens een schets van de middeleeuwse kerk en haar
theologie onontbeerlijk.
Omstreeks het midden van de zestiende eeuw maakten de Noord- en Zuid-
Nederlandse gewesten deel uit van het rijk van Keizer Karel V (1499-1558), een telg
uit het Habsburgse huis. Het reusachtige rijk der Habsburgers was tot stand gekomen
als gevolg van succesvolle oorlogen en een uitgekiende huwelijkspolitiek. Het
omvatte in Europa behalve de Nederlanden: Spanje, het hertogdom Bourgondië (tot
1544), het heilige Roomse rijk(Duitsland, Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en gedeelten
van Noord-Italië. De Nederlanden, die in dit geheel tot de meest welvarende gebieden
behoorden, telden tezamen ongeveer drie miljoen inwoners. Een derde deel hiervan
woonde in de noordelijke gewesten. Van die gewesten was het graafschap Holland het
dichtstbevolkt. Er was in Holland een grote mate van verstedelijking: al in 1514
3