kitabın tümü - Sosyal Haklar Sempozyumu

Mesut Gülmez56. maddenin, öznesi “herkes” olmak üzere tanıdı!ı bu hakkın adı nedir?Sa!lık hakkı mı? Çevre hakkı mı? Sa!lık ve çevre hakkı mı? Ya#ama hakkı mı? Çevre,hem “sa!lıklı” ve hem de “dengeli” mi olacaktır? Danı#ma Meclisi’nin yazdı!ı,maddenin bu bölümüne ili#kin “Vatanda!ın korunmu! çevre !artlarında beden ve ruhsa"lı"ı içinde ya!amını sürdürmesini sa"lamak Devletin ödevidir” yolundaki tek cümlelikgerekçede, bu sorulara açıklık kazandıracak hiçbir ipucu yoktur. Ba#arısızmadde metni ile gerekçesindeki belirsizli!e kar#ın, 56. maddede güvenceye alınanhak, kanımca aynı zamanda “sa!lıklı” ve “dengeli” olması öngörülen bir çevredeya#ama hakkıdır ve bu hak, “sa!lıklı ya#ama hakkı”nı da kapsar.A#a!ıda de!inece!im gibi, “hak” temelli boyutlarıyla sınırlı olarak de!erlendirdi!imbu kuralların a#a!ıda de!indi!im “program” nitelikli bölümleri de bulunmaktadırve bu yönden iki Anayasa arasında önemli farklar vardır. Öte yandan,“hak” temelli kurallar olma açısından aralarında herhangi bir fark görülmemeklebirlikte, gerek özneler gerekse maddi içerik yönlerinden çok önemli farklarınbulundu!u haklar da vardır ve ilk sırada, yukarıda yapılan de!i#iklikleri dekapsamak üzere ayrıca inceledi!im sendikal haklar gelmektedir.2. Program Nitelikli Kurallara Toplu Bakı"Daha önce de belirtti!im ve çizelgeler kar#ıla#tırıldı!ında da görülebilece!i gibi,1961 ve 1982 Anayasalarında aynı zamanda hak temelli ve program nitelikli olmaküzere güvenceye ba!lanıp düzenlenen haklar vardır ve bu da, sosyal hakların do!asıgere!i ola!andır. Kimi sosyal hakları “hak” olarak anayasal güvenceye almakla yetinipkorunması, geli#tirilmesi ve gerçekle#tirilmesi için devlete yükümlülük getirilmemesi,tanımlanan öznelerinin uygulamada eylemli olarak yararlanmalarını sa!-layıcı çok boyutlu önlemler alınmasının öngörülmemesi dü#ünülemez.Her #eyden önce, her iki boyutuyla anayasal güvenceye ba!lanan sosyal haklariçin, yalnızca “olumlu edim” gerektirdi!i ileri sürülerek do!rudan uygulanabilirli-!inin ve öznelerince dava edilebilirli!inin bulunmadı!ını savunmanın, devletten“emir kipi”yle önlemler almasını isteyen Anayasa’nın yanı sıra, sosyal insan haklarıalanındaki geli#melerle de (Gülmez, 2011b: 3142-3154) ba!da#madı!ı açıktır.Kaldı ki, “hak” olarak açıkça anayasal güvenceye alınmamı# olsa da, tüm sosyalhakların dava edilebilir bir “asgari özü” vardır.1961 Anayasası’nın devlet için yükümlülükler öngören “program” nitelikli kurallarındanüçü, 1982’deki benzerlerinden farkını açıkça ortaya koymaktadır.1961’in, 1982’de benzeri/kar#ılı!ı bulunmayan ve insan haklarının ve dolayısıylasosyal hakların özündeki etik de!eri vurgulayan yakla#ımının somut örnekleriolarak önem ta#ıdı!ını dü#ündü!üm üç maddesinden birincisi, “$ktisadi ve SosyalHayatın Düzeni” kenar ba#lıklı 41. maddedir. Bu maddede; devletçe “herkes içininsanlık haysiyetine yara!ır bir ya!ayı! seviyesi sa!lanması amacı” gözetilmesiöngörülmü#tür. Aynı anlatım/amaç, “Ücrette Adalet Sa"lanması” ba#lıklı 45. maddede,bu kez devletten yerine getirmesi istenen olumlu bir edim olarak #öyle yinelenmi#tir:“Devlet, çalı#anların (…) insanlık haysiyetine yara!ır bir ya!ayı! seviyesisa!lamalarına elveri#li adaletli bir ücret elde etmeleri için gerekli tedbirleri alır.”“Ücret eme!in kar#ılı!ıdır” diyen 1982 Anayasası ise, “adaletli ücret”inamacından söz etmeksizin, çalı#anların “yaptıkları i#e uygun adaletli bir ücret eldeetmeleri”ne de!inmekle yetinmi#tir.67