3 - Portret

Bernadetta Darska
Przygotowanie do umierania
PORTRET25 - 159
Powieść W.G. Sebalda pt. „Austerlitz” jest
portretem nie tylko człowieka skażonego przez
wyparte z pamięci doświadczenie wojny. To
także opowieść o miejscach i przedmiotach,
które ciągle żyją celebrowaniem minionych dni,
w których słychać echo dawnych wydarzeń,
wreszcie takich przestrzeni, gdzie można znaleźć
i poczuć obecność osób, które były ważne w
naszym życiu, ale odeszły bezpowrotnie. „Austerlitz”
to także wielka pochwała sztuki opowiadania
i przechowywania dzięki przekazowi
ustnemu własnej historii. Słuchający zamienia
się tu w gwaranta przetrwania, opowiadający
zaś czuje, że dzięki osobistej narracji jego przeżycia
ulegają ponownemu odtworzeniu.
Powieść W.G. Sebalda przypomina „Drogę
żelazną” Ahaarona Appelfelda. Tu również
mamy do czynienia z próbą oswojenia i zagospodarowania
czasu po Wielkiej Katastrofie,
jaką była II wojna światowa. Bohater książki
Appelfelda jest żydowskim kupcem, który
większość dni w roku spędza na podróżach. Ich
celem jest zbieranie i kupowanie starych żydowskich
ksiąg, świeczników, skrzyń i innych cennych
przedmiotów. Nie to jednak jest najważniejsze.
Erwin Sigielbaum żyje myślą o zemście
na mężczyźnie, który zamordował jego rodziców
w obozie koncentracyjnym. Tak więc obok
polowania na przedmioty mające zachować
pamięć o wymordowanym narodzie, odbywa
się też polowanie na człowieka. Bohater przez
czterdzieści lat jeździ tą samą trasą, celebruje te
same potrawy, odprawia rytuały spotkań z ludźmi
i miejscami. Podróż staje się umacnianiem
pamięci oraz wydobywaniem własnego życia z
chaosu nienawiści i zemsty. Kolejne przystanki,
hotele, zajazdy, ludzie, którzy, choć anonimowi,
stają się potwierdzeniem istnienia własnego i
tego w ogóle, zamkniętego w przestrzeni, która
stopniowo pochłania naszego wędrowca. Z kolei
Austerlitz, bohater powieści W.G. Sebalda,
również odbywa swoją podróż. Najpierw jest
ona ucieczką z miejsca, w którym się wychował,
chęcią opuszczenia przygnębiającego, zimnego
domu pastora. Później to poszukiwanie śladów
samego siebie. Pastor i jego żona, którzy wychowali
bohatera, zamieniają się w duchowych
morderców. Zniszczyli bowiem wszelkie ślady
dotyczące jego pochodzenia, nie podzielili się z
przybranym synem wiedzą, jaką posiadali. Tym
samym Austerlitz musi szukać właściwie po
omacku. Wcześniejsze przeczucie zamienia się
w pewność – jest człowiekiem bez tożsamości.
By nadać sens własnej egzystencji, musi zbudować
swoją podmiotowość od podstaw. Podróże
Austerlitza zamieniają się w szukanie śladów, w
odwiedzanie miejsc, w słuchanie tego, co mury,
ulice, fotografie mogą dopowiedzieć. Pozbawiony
przeszłości usiłuje ją przywrócić do życia.
Musi jednak zadowolić się jedynie resztkami.
Pełna rekonstrukcja nie jest możliwa.
Powieść W.G. Sebalda jest tak naprawdę
zapisem jednej rozmowy, tyle że trwającej przez
kilkadziesiąt lat z mniej lub bardziej długimi
odstępami. Narrator spotyka Austerlitza przypadkowo
– w dworcowych poczekalniach, w
kawiarniach; czasami z nim się umawia, zdarza
się też, że otrzymuje kartkę pocztową z adresem,
która jest tak naprawdę zaproszeniem do
zaproszeniem do miejsca aktualnego pobytu
Austerlitza. Ważny dla zobrazowania charakteru
kontaktów obu mężczyzn jest fragment opisujący
spotkanie po blisko dwudziestu latach:
„A więc także i tego wieczoru w barze Great
Eastern Hotel, nie komentując ani jednym
słowem naszego czysto przypadkowego spotkania
po tak długim czasie, Austerlitz podjął
rozmowę mniej więcej w tym samym miejscu,
gdzie kiedyś się urwała” (s. 52-53). Narrator następująco
opisuje sposób mówienia Austerlitza:
„Od początku zdumiewało mnie, że Austerlitz,
mówiąc, nadaje kształt myślom, że jakby w roztargnieniu
umie złożyć najbardziej wyważone
zdania i że układając swoje rzeczowe wiadomości
w formę opowiadania, zbliża się stopniowo
do pewnego rodzaju metafizyki historii, w której
wspominane zdarzenia ponownie ożywają”
(s. 17). Narracja tytułowego bohatera wiąże losy
człowieka z miejscami, w których ten przebywa.
Austerlitz dostrzega naznaczenie przestrzeni
przez ludzi, swoistą stygmatyzację za
sprawą obecności. Wystarczy przywołać w tym
miejcu jego spacer po Terezinie, fortecznym
mieści zamienionym w czasie wojny w getto,
gdzie bohater próbuje odszukać ślady matki.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że w książce
znajdziemy wiele fotografii, obrazujących to, o
czym opowiada Austerlitz. W Terezinie wyraźnie
panuje duszna atmosfera obojętności ludzi i
naznaczenia miejsc; miasto zdaje się trwać poza
czasem, w specyficznym zawieszeniu za sprawą
tragedii tych, których sprowadzono tu w trakcie
wojny. Czytamy na przykład następujący opis:
„Ale najbardziej niesamowite w mieście Terezin