Europa en het Verdrag van Lissabon “Love it or leave it”

V
Democratische legitimiteit in de sferen van de EU
V.1.
Inleiding
Doel van deze studie is om vast te stellen of er na de invoering van het Verdrag van Lissabon
gesproken kan worden van een versterking van de democratische legitimiteit van de EU.
Middels een verkenning van de werking van de EU is in de vorige hoofdstukken een beeld
geschetst van de wijze waarop de Europese instellingen functioneren nadat het Verdrag in
werking is getreden. De korte werkingsduur van het Verdrag noopt tot enige voorzichtigheid
bij het trekken van de conclusies. Met erkenning van deze beperking beoogt dit hoofdstuk een
toetsing van de besluitvormingsprocessen zoals die momenteel in de EU vorm krijgen, aan de
criteria van democratische legitimiteit die in de vraagstelling zijn geformuleerd.
Ook na het Verdrag van Lissabon blijft de besluitvorming binnen de EU gebaseerd op een
combinatie van gebonden intergouvernementele en supranationale besluitvormingsprocessen.
Enerzijds blijft het idee van een gebonden intergouvernementele inrichting duidelijk aanwezig
in de tussensfeer waar de Europese Raad zich vooral bezighoudt met de grote politiek.
Anderzijds is er in de binnensfeer, waar EU-instellingen zoals de Europese Commissie,
Europees Parlement en Raad de dienst uitmaken, sprake van een versterking van de
supranationale besluitvormingsprocessen door de verschuiving naar besluitvorming via QMV,
een sterkere rol van het Europees Parlement en de betrokkenheid van nationale Parlementen.
Dit hybride karakter van het Europese systeem heeft gevolgen voor de democratische
legitimiteit. Zoals in hoofdstuk 1 werd aangegeven, definiëren Beetham en Lord als
belangrijkste criteria van democratische legitimiteit de begrippen vertegenwoordiging,
verantwoording en autorisatie. De vraag is in hoeverre besluitvormingsprocessen in de
binnensfeer en de tussensfeer van de EU aan deze uitgangspunten voldoen.
V.2.
Vertegenwoordiging
De belangrijkste formele wijziging met betrekking tot de representatie van de burger in de
tussensfeer van de EU is de erkenning van de Europese Raad als officiële EU instelling die is
gefundeerd in de nationale democratieën. Volgens artikel 10 van het Verdrag worden ‘de
lidstaten in de Europese Raad vertegenwoordigd door hun staatshoofd of hun regeringsleider
en in de Raad door hun regering, die zelf democratische verantwoording verschuldigd zijn aan
hun nationale Parlementen of aan hun burgers’. Echter, in materiële zin heeft het Verdrag van
Lissabon weinig gevolgen voor de wijze waarop burgers in de tussensfeer vertegenwoordigd
worden.
Kenmerkend voor de tussensfeer blijft deze ‘gebonden’ intergouvernementele besluitvorming.
De gebondenheid impliceert dat regeringsleiders middels hun lidmaatschap van de EU tot
elkaar veroordeeld zijn om bepaalde internationale problemen in de Europese Raad het hoofd
te bieden. De Griekenland-crisis is daarvan een duidelijk voorbeeld: het voeren van een
gemeenschappelijke munt dwong alle eurolanden om maatregelen te nemen om een bankroet
van de Griekse staat te voorkomen. Echter, het besluitvormingsproces op zichzelf blijft
intergouvernementeel. In de tussensfeer zijn lidstaten verplicht om met elkaar tot een
oplossing te komen voor de gemeenschappelijke problemen waarvoor zij zich gesteld zien,
maar een regeringsleider kan niet gedwongen worden tot hem onwelgevallige besluiten. De
34