Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net
Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net
Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
10<br />
Santimamiñeko kobazuloa (Bizkaia).<br />
Opiduma. Veleia-Iruña de Oca<br />
(Araba).<br />
Iñigo Aristaren<br />
monumentua.<br />
Iruñeko Erreinuko<br />
lehen erregea<br />
izan zen 824-852<br />
bitartean.<br />
2. HISTORIA APUR BAT<br />
2.1. Historiaurretik Erdi Arora<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>Herria</strong>n aurkitutako aztarnarik zaharrenak Behe-Paleolitoko<br />
(150.000 urte K.a.) harrizko objektuak dira. Neanderthaleen hezur<br />
eta ehiza-tresna bakan batzuk ere aurkitu dira eta Cromagnonen<br />
askoz ere aztarna gehiago daude. Labar-arte garrantzitsua duten<br />
zenbait koba garrantzitsu daude, besteak beste, Ekain, Altxerri,<br />
Santimamiñe edo Alberdi (Urdax).<br />
Neolitoan (4.500-2.500 K.a.) garrantzi handiko bizimodualdaketa<br />
izan zen. Biztanleek herrixkak eraiki zituzten eta<br />
abeltzaintza eta nekazaritza lantzen hasi ziren. Nomadak izatetik<br />
sedentarioak izatera eta euren kabuz bizitzera pasatu ziren.<br />
Kobre eta Brontze Aroetan (2.500-900 K.a.) metalak landu<br />
zituzten eta gizarteak antolatu ziren.<br />
Dena den, gizartea iparraldean, hegoaldean baino motelago garatu<br />
zen, zeren iparraldea isolatuagoa baitzegoen. Erromanizazioarekin<br />
ere gauza bera gertatu zen.<br />
Gaur egun <strong>Euskal</strong> <strong>Herria</strong> den eremuan eta ingurukoetan, Antzinaroan<br />
euskaldunen arbasoak bizi ziren (autrigoiak, karistiarrak, barduliarrak<br />
eta baskoiak). Herriok, Estrabon (I Ka-I. medea) historialari grekoaren<br />
hitzetan, basatiak eta gerlariak ziren.<br />
Erromanizazioa<br />
Erromatar Inperioa K.a.ko II. mendean hasi zen euskal eremuak<br />
inperiora eransten eta erromatarren presentziak bost mende iraun<br />
zuen eta, beraz, denboraldi luzean bi kulturak elkarrekin bizi izan<br />
ziren. Erromatarren presentzia desorekatua izan zen: eskasa mendian<br />
eta kostaldean, eta handia izan zen hegoaldeko nekazaritzaeremuan<br />
eta meatze-eremuan. Erromatar Inperioak ekarri zituen<br />
euskal lurretara, besteak beste, diru-ekonomia eta hizkuntza idatzia<br />
(latina). ekarri zituen. Mende batzuk geroago, latina hizkuntza<br />
erromaniko bilakatu zen. Dena den, <strong>Euskal</strong> <strong>Herria</strong> zeharkatzen zuten<br />
bide erromatarren helburua Mediterraneoa Iberiar penintsulako<br />
ipar-mendebaldearekin eta Hispania Galiarekin (Gaur Frantziak den<br />
Akitania bidez) komunikatzea zen. Iparraldean, erromanizazioa<br />
beranduxeago izan zen, Zesarrek Galia konkistatu zuenean.<br />
Erromatar inperioaren gainbehera hasi zenean tribu baskoiek<br />
eragina berreskuratu zuten. Hurrengo mendeetan, <strong>Euskal</strong> <strong>Herria</strong>ri<br />
zegokion lurraldean, aldaketak eta erasoak izan ziren, baina VIII.<br />
mendean tribu baskoiak batzen hasi ziren. Tribuon antolakuntza<br />
politikoa garatuz joan zen, eta XI. mendean egitura zehatza zuten.<br />
2.2. Nafarroako Erresuma eta Lurralde<br />
Historikoak<br />
Baskoien lurraldea erresuma bihurtu zen IX. mendean, nobleek<br />
Iñigo, Aritza (edo Arista) dinastiakoa, errege hautatu zutenean<br />
(824-852). Hurrengo mendean, haren ordez, Ximeno dinastia<br />
ezarri zen. Dinastia horretako lehen erregea Antso Gartzes izan<br />
zen (905-925), eta goren aldia Antso III.a Nagusiarekin lortu<br />
zuten (1004-1035). Antso III.ak, Euskaraz hitz egiten zen eremu<br />
guztiak batzeaz gain, penintsulako eskualde kristau gehienak ere<br />
mendean hartu zituen.<br />
Hurrengo mendeetan, erresuman aldaketa handiak izan ziren,<br />
azken krisia sortu zenera arte, hau da, Bianako Printzearen<br />
aldekoen (beaumondarren) eta Joan I.a Aragoikoaren aldekoen<br />
(agramondarren) arteko gatazka (1441-1512) piztu zenera arte.<br />
Gatazka hori gaztelarren okupazioarekin bukatu zen: 1512an,<br />
Fernando Katolikoak Nafarroa inbaditu zuen. Orduan, Gaztelako<br />
Koroaren parte bihurtu zen eta Gaztelak izendatutako erregeordeak<br />
agindu zuen. Monarkia nafarrak Pirinioetako bestaldeko lurrak<br />
baino ezin izan zituen mantendu, hau da, Nafarroa Beherea.<br />
Azkenik, 1620an, Frantziarekin uztartu zen behin betiko, baina<br />
Foruak (autogobernu-sistema) mantendu zituen.<br />
XII-XV. mendeetan, tokian tokiko berariazko foruak edo<br />
erregeek emandako gutunak zituzten hiriak eta hiribilduak<br />
sortu ziren. Oinarrizko jarduera ekonomikoak honako hauek<br />
ziren: abeltzaintza, nekazaritza, baso-ustiapena, arrantza,<br />
meatzaritza, lehorreko eta itsasoko merkataritza eta artisautza<br />
(gremioetan antolatuta).<br />
Krisi ekonomikoak nobleziako familia batzuen eta besteen aldeko<br />
“leinuen arteko borrokak” eragin zituen, lurrak, hiribilduak eta<br />
hiriak kontrolatzeko. XV. mendearen amaieran, hiribilduak<br />
eta erregea leinuei nagusitu zitzaien. Garai horretantxe sortu<br />
ziren foru-lurraldeak sortu ziren, erregearekin egin zuten<br />
hitzarmenaren bidez. Hitzarmen horren arabera erregeak<br />
hirietako zein herrialde osoetako Foruak errespetatu behar<br />
zituen, hitzartutako autogobernu-arauak baitziren.
Change language