Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net

8.7.2. Personaia historikoak
Hemen euskal pertsonaia ospetsuak –batzuk unibertsalki
garrantzitsuak dira– aipatuko ditugu. Asko eredugarriak dira.
Beste batzuk, hain eredugarri ez badira ere, gure historiaren
parte dira. Zientzialari, politiko, intelektual, santu, asmatzaile,
espedizio-buru edo artistez gain, kontrako alderdiko herrikideak
ere badira, hots: inkisidoreak, faxistak, pertsonaia krudelak,
piratak edo beltz-tratulariak.
Iñigo Aritza edo Arista. Iruñeko monarkia fundatu zuen, Musa
ben Musa-ren anaia zen (VIII. mendea). Hainbat mendean boteregunea
Tuteran zuten Banu Quasi-tarren buruzagi musulman
nafarra izan zen.
Antso Nagusia (1004-1035). Euskal Herri osoan, Tolosan eta
Iberiar Penintsulako lurralde kristauaren parte gehienean erreinatu
zuen: Iruñea, Najera, Aragoi, Sobrarbe, Ribagortza, Gaztela eta
Leon. Antso Nagusiaren erregealdian, gerora Nafarroako Erresuma
izango zen Iruñeko erresuma sozialki, politikoki eta ekonomikoki
hedatu zen. Santiago Bidea antolatu zuen, arte erromanikoa
eta kultura klunitarra (monasterio beneditarretatik nazioartean
hedatu zen kristau-berrikuntza) ekarri zituen.
Yehudad ha-Levi (1070-1141). Judua zen, Tuterakoa. Erdia Aroko
penintsulako poesia hebrearraren aitzindari izan zen. Oraintsu,
Sobre las alas del viento izeneko bere lana argitaratu da. Benjamin
Tuterakoa (1130-1175). Erdi Aroan, Italian, Grezian, Hurbileko
Ekialdean, Indian eta Asia Erdialdean zehar bidaiatu zuen. Bidaia
luze horretan bizi izandako gertakizunak eta hausnarketak Libro
de Viajes izeneko liburuan kontatu zituen. Dokumentu hori bereziki
interesgarria da, garai hartako munduko zati handi bat ezagutzeko.
Pero Lopez de Aiala (Gasteiz, 1332- Kalagorri, 1407). Literatoa,
saiogilea, kronista, militarra, politikoa eta diplomatikoa. Bizitza
gorabeheratsua izan zuen eta frankoen eta gaztelarren arteko
1381eko ituna sustatu zuen. Enrike III. erregeak Gaztelako
Kantziler Gorena izendatu zuen.
Ignazio Loiolakoa. Azpeitian jaio zen 1491n. Noblea zen eta Nafarroako
erregeordearen zerbitzura jardun zuen militar gisa eta Gaztela Koroaren
aldekoa zen. Iruñeko setioan jasotako zaurien ondorioz erretiratu
ostean, Ejercicios Espirituales idatzi zuen. Kontrarreformaren buru
izan zen Jesusen Konpainia (jesuitena) fundatu zuen. Konpainia oso
garrantzitsua izan da eliza katolikoaren historian eta mundu erdiko
eliteen prestakuntzan. Gipuzkoako eta Bizkaiko patroia da.
Xabierko Frantzisko. Xabierko Gazteluan (Nafarroan) jaio zen,
1506an. Bere familia Nafarroako Erresumaren aldekoa zen, Ignazio
Loiolakoarekin batera Jesusen Konpainiaren fundazioan parte
hartu zuen. Ekialde Urrunera (Japoira, Goara, Malakara...) joan zen
predikatzera eta bertan hil zen. Nafarroako eta euskararen patroia da.
Joan Sebastian Elkano. Getarian jaio zen. Munduari itzulia eman zion
lehena izan zen 1522an, Magallanesek hasi zuen enpresa burutuz.
Joan Zumarraga (1476-1548). Frantziskotarra zen eta Indiarren
babesle titulua izan zuen, labore berriak eta inprenta eraman zituen
Latinoamerikara eta Mexikoko lehenbiziko apezpikua izan zen.
Joana Albretekoa (1528-1572). Nafarroako erregina izan zen
eta aitzindari politikoa izan zen. Gaztelak hegoaldeko Nafarroa
konkistatu zuenean, Iparraldean (Nafarroa Beherean) ezarri zuen
gortea. Joannes Leizarragari Testamentu Berria euskaratzea
agindu zion. Antonio Borboikoa kalbindarrarekin ezkondu zen
eta dinastia borboi higanotaren lehen erregea izan zen Enrike
Frantziako IV. eta Nafarroako III.aren (1553-1610) ama zen.
Espainiako Erresumaren zerbitzura jardun zuten konkistatzaileen
zerrenda luzea da: Juan de Garay (Urduña, 1528-Río de la Plata,
1583), Santa Fe hiria fundatu zuen eta Plata Ibaiko kapitain Jeneral
gisa, Buenos Airesen bigarren fundazioa burutu zuen; Miguel
Lopez de Legazpik (1510-1572) Filipinak Uharteak kolonizatu
zituen; Andres Urdanetak (1508-1568), Ozeania esploratu zuen
eta Ozeano barean zeharreko Amerikaranzko bidea aurkitu zuen.
Konkistatzailerik bereziena eta krudelena Lope de Aguirre, izan
zen (Oñati, 1515). Pizarrorekin batera ibili ondoren, El Dorado
mitikoa bilatzen jardun zuen –Pedro de Ursua nafarraren
agindupean–, Peruko eta Amazonaseko lurraldeetan zehar.
Espainiako Koroaren aurka matxinatu zen, seguruenik, zenbait
espedizio-kide hil ondoren, justiziari ihes egiteko.
Migel (1534-1588) eta Antonio (1577-1640) Okendo itsasgizonek,
hurrenez hurren, “Itsas Armada Garaiezinean” eta ontzi
holandarren aurka borrokatu zuten.
Joan Idiakez (1540-1614). Erregearen idazkari eta atzerriarazoetako
arduraduna izan zen, Felipe II.arekin.
Saint- Cyran edo Jean de Duvergier de Hauranne (Baiona 1581-
1647), teologo janseanista garrantzitsua izan zen.
Catalina Erauso (Donostia, 1592-Mexiko, 1650) pertsonaia
izugarria izan zen. Komentutik ihes egin eta, gizonezko mozorrotuta
bizi izan zen. Gizonezko gisa, hainbat izen erabili izan zituen eta
militar gisa aritu zen Amerikan zenbait urtean. Bere gorabeherak
jakin zirenean, Felipe IV.ak ohorezko arreta egin zion, eta erregeak,
militar-maila egiaztatu eta “moja alferiza” izena jarri zion.
Xabier María Munibe, Peñafloridako Kondea (1723-1785) eta
Azkoitiko Zalduntxoa zen. Euskalerriaren Adiskideen Elkartea eta
Bergarago Errege Mintegia fundatu zituen.
73
Antso Handiaren erregealdiko
txanpona.
Limosna-kutxa Loiolako
san Inazioren irudiarekin.
1543ko mapa. Munduaren inguruan egin
zen lehenbiziko bidaia irudikatzen du.
Magallanes portugaldarrak hasi zuen eta
Juan Sebastian Elkanok amaitu zuen.