Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net

54
Euskaraz idatzitako lehenbiziko liburua,
Bernat DʼEtxepare
Gabriel Aresti.
Bernardo Atxaga.
Idatzizko lehen literatura
Euskarazko ahozko tradizioa aberatsa bada ere, XVI. mendearen
aurretiko idatzizko laginak bakanak dira. Mende horretakoak dira
honako lagin hauek: Joan Perez Lazarraga noble arabarraren
eskuizkribua (1564-1567. Bertsoak, kantuak, maitasungertaerak,
artzain-istorioak, kontaketa mitologiko luze bat eta
Agurainen deskribapenak dauzka); Bernat Etxepareren Linguae
Vasconum Primitiae izeneko liburua (bertsotan idatzita dago
eta Bordelen argitaratu zen 1545ean) eta Joannes Leizarragak
1560an itzulitako Testamentu Berria.
XVII. mendeko autore aipagarrienak “Axular” (Gero izeneko
liburu bakarra idatzi zuen) eta, batez ere, Arnaud Oihenart
(Maule,1592) dira. Oihenartek, politikan aritzeaz gain, historia,
poesia eta literatura landu zituen. Euskal literaturak eman
dituen autore laiko urrietako bat da, eta Euskal Herri osoaren
kontzientzia izan zuen lehenbizikoa da. Lanik garrantzitsuena
Notitia utriusque vasconiae da (1638). Halaber, poesia kultua ere
idatzi zuen (Oʼten gaztaroa neurtitzetan…).
XVIII. eta XIX. mendeko idazle esanguratsuenak honako hauek dira:
Manuel Larramendi (Andoain, 1690). Besteak beste, El imposible
vencido: arte de la lengua bascongada, idatzi zuen. Eta Joan
Antonio Mogel (Eibar, 1745). Peru Abarka idatzi zuen, 1802an (ezin
da esan zentzu hertsian nobela denik). XVII. Mendearen amaieran,
Peñafloridako Konde ilustratuak ere zenbait pieza idatzi zituen
euskaraz. Euskarazko lehenbiziko nobela, Auñamendiko Lorea,
alegia, Txomin Agirrek idatzi zuen 1898an.
XX. mendeko poesia
XX. mendearen hasierako poesiari dagokionez, gai nagusiak
baserria eta abertzaletasuna dira. 30. hamarkadan horretan poeta
handiak daude eta poesia kultuagoa eta unibertsalagoa da.
Jose Ariztimuño “Aitzol” (Tolosa, 1896-Hernani, 1936). 1930ean,
Euskal Berpizkundea zeritzon mugimenduaren oinarria izan zen
Euskaltzaleak elkarteaz arduratu zen. Frankistek fusilatuta hil zen.
Jose Mari Agirre “Lizardi” (Zarautz, 1896-Tolosa, 1933). Lirikaren
maila gorena lortu zuen, poesia kultua eta herrikoia erabiliz.
Esteban Urkiaga “Lauaxeta” (Laukiz, 1905-Gasteiz, 1937). Poeta
handienetako bat da. Inspirazio-iturri nagusia erromantizismoa eta
sinbolismoa izan ziren. Poesia kultua, konplexua eta minoritarioa
egin zuen. Lauaxeta ere frankistek fusilatuta hil zen.
Nikolas Ormaetxea, “Orixe” (Orexa, 1888-Añorga, 1961).
Eruditutzat jotzen da eta joera klasikoko estiloko idazlerik
esanguratsuenetakoa da.
Gerraostean, aipagarrienak honako hauek dira: Jon Mirande (Paris,
1925-1972). Heterodoxoa zen eta poesia neorromantikoa egiten
zuen zen, eta pentsamentuari dagokionez, desesperatua, faxista eta
arrazista zen. Gabriel Aresti (Bilbo, 1933-1975). Eragin erabakigarria
izan zuen euskal poesiaren bide berrietan. Sinbolismotik –Maldan
Behera– poesia sozialera –Harri eta herri– (1964) pasatu zen.
Azken lan honek eragin erabakigarria izan zuen hainbat
idazlerengan, besteak beste, Xabier Lete, Ibon sarasola, Bernardo
Atxaga edo Joseba Sarrionaindia (Pot taldekoa), poeta eta
narratzailea, gaur egun atzerriratuta dagoena. 70ko hamarkadan,
poesia sozial eta militantearekin batera sibolismoa landu zuten
beste idazle batzuk ere badaude, besteak beste, Joan Mari
Lekuona, Bitoriano Gandiaga eta Arantxa Urretabizkaia…
Nobela modernoa
Martin Ugalde (1921-2004). Atzerriko euskal idazleen ordezkaria
izan zen. Ipuinak eta nobelak idatzi zituen, euskaraz zein erdaraz;
halaber, Síntesis de Historia del País Vasco (1974) izeneko lana
ere idatzi zuen. Euskaldun Unibertsalaren saria jaso zuen 2002an.
2003an, prozesatu egin zuten, agindu judizialaren bidez itxi
zuten Euskaldunon Egunkariako zuzendari izateagatik.
Baina eraginik handiena izan zutenak honako hauek izan ziren:
alde batetik, José Luis Alvarez Enparantza, “Txillardegi”,
hizkuntzalaria. Nobela europarra ezagutzen duten eta hainbat
literatura-genero (poliziakoa, historikoa, autobiografiak...)
ikertzen dituzten idazle gazte, unibertsitario, hiritarrei dagokien
nobela modernoaren bidea hasi zuen. Eta, bestetik, Ramon
Saizarbitoria (1944). Narrazio-teknikak berritzen saiatu zen,
estiloari berari garrantzia emanez.
Laurogeita hamarreko hamarkadako urteak urrezkoak dira,
euskal nobelari dagokionez. Lan asko argitaratu ziren eta zein
baino zein originalagoak.
Aukera anitza bada ere, honako hauek aipatuko ditugu
erreferentzia gisa:
• Bernardo Atxaga: Obabakoak (1988), Gizona bere bakardadean
(1994), Soinujolearen semea (2004).
• Anjel Lertxundi: Otto Pette (1995), Azkenaz beste (1996),
Argizariaren eguna (2001).
• Ramon Saizarbitoria: Hamaika pauso (1995), Bihotz bi (1996),
Gorde nazazu ñurpean (2000).
• Arantza Urretabizkaia: Zergaitik pampox (1979), Koaderno
gorria (1998).
• Koldo Izagirre. Poeta gisa Itxaso ahantzia (1976) idatzi zuen,
eta narratzaile gisa Sua nahi, Mr. Churchill (2005).
• Mari Asun Landa: besteak beste, Galtzerdi suizida idatzi zituen.
Gazte eta haurren literaturako Sari Nazionala lortu zuen 2003an,
Krokodriloa ohe azpian lanarekin.