Euskal Herria ezagutzea (pdf, 4,3Mb) - Kultura Saila - Euskadi.net

Koldo Mitxelena.
72
Pedro Miguel Etxenike.
Arturo Kanpion (Iruñea, 1854-1937). Nafarroako Euskara Elkartea
sortu zuen eta Gramática de los cuatro dialectos literarios de la
lengua Euskara izeneko lana eta La Bella Easo eta Blancos y negros
nobelak idatzi zituen. Foruzalea zen eta gero nazionalista.
Resurrección Maria de Azkue. Lekeition jaio zen (1864-1951).
Kantutegiaz gain, Euskalerriaren Yakintza izeneko ahozko
literatura, folklore eta herri-jakituriari buruzko bilduma (lau
liburu) egin zuen. Operaren bat ere konposatu zuen eta Ardi
Galdua nobela idatzi zuen.
Miguel de Unamuno eta lehen aipatu ditugun beste batzuez
gain, 98ko belaunaldian, aipagarria izan zen Ramiro de Maeztu
gasteiztarra (1875). Saiogile ospetsua izan zen eta Unamunoren
aurkako ideologia zuen. Eskuineko ideologiako Accion Española
aldizkaria fundatu zuen, eta bertan hainbat saio idatzi zituen (La
crisis del Humanismo, defensa de la Hispanidad, La revolución de
los intelectuales...). Errepublikanoek fusilatuta hil zen 1936an.
Xabier Zubiri filosofoa (1898-1983). Filosofiaren Historiako
Katedraduna izan zen. Ortega y Gasset, Dilthey eta Heideggeren
eragina zuen. Adimenari buruzko teoria proposatu zuen
(Inteligencia y razón) eta bereziki kezkatuta zegoen teologiaz.
Historiaurrearen ikertzaile bikaina izan zen Joxe Miel Barandiaran
(Ataun, 1889-1991). Euskal Ikerkuntza Institutua eta Ikuska aldizkaria
fundatu zituen. Historiaurreko kobazuloak eta aztarnategiak ikertu
zituen (Santimamiñe, Lezetxiki, Altxerriu, Ekain...) eta euskal etnia
eta mitologiari buruzko saioak idatzi zituen. Lan aipagarrienak
honako hauek dira: Euskal mitologia (1922), Euskalerriko lehen
gizona (1934), Antropología de la población vasca (1947), El
mundo en la mente popular (1960) edota Mitología Vasca (1979).
Bere laguntzaileak izan ziren, besteak beste, Telesforo Aranzadi
etnografoa eta Juan Mari Apellaniz paleontologoa.
Barandiaranen ikaslea izan zen Julio Caro Baroja (Madrid, 1914-
1995) kultura zabaleko etnologoak zenbait ikerketa egin zituen:
Los Pueblos de España (1946), Los Vascos (1949) eta Las Brujas y
su mundo (1961). Real Academia de la Lengua Española-ko, Real
Academia de la Historia-ko eta Euskaltzaindiko kide izan zen eta
sari ugari jaso zituen. Espainian, ikuspegi historiko kulturalaren
aitzindaritzat eta XX. mendeko azken jakintsuetakotzat daukate.
Beran, familiaren panteoian, lurperatuta dago. Halaber, historiari
buruzko gaiak ere landu zituen, alegia: Los judios en la España
moderna y contemporárena (1961).
Koldo Mitxelena hizkuntzalaria (1915-1987), euskararen
batasunaren sustatzailerik eraginkorrena eta euskal literaturaren
historialaria izan zen. Maisua izan zen euskara komunikaziotresna
gisa hautemateko orduan eta, horrez gain, ikertzailea ere
izan zen (Sobre el pasado de la lengua vasca, 1964).
Luis Villasante (1920) filologo eta teologoa Euskaltzaindiko
lehendakari izan zen, eta erlijioari, hizkuntzalaritzari (El
diccionario de Axular) eta euskal literaturaren historiari (1961)
buruzko lanak argitaratu zituen.
Beste historialari aipagarri batzuk honako hauek izan ziren: Karmelo
Etxegarai, Estanislao Labayru, Fidel Sagarminaga, Pablo Gorosabel,
Gregorio de Balparda, Andrés de Mañaricúa edo Micaela Portilla.
Euskal Herriak eruditu ugari eman ditu, alegia: Julio Urquijo (1871-
1950); Justo Garate (Bergara, 1900-1994) poligrafo euskaltzalea;
Bernardo Estornés Lasa (Izaba, 1907-Donostia, 1999)
entziklopedista eta argitaratzailea; Juan San Martín (Eibar, 1922-
2005) –Arartekoa eta poligrafoa–; José Mari Satrustegi nafarra eta
Juan Plazaola (1918-2005), euskal artearen historialaria.
Euskarazko saiogintzari dagokionez, honako izen hauek aipatu behar
dira: Jon Mirande, Salbatore Mitxelena, Txillardegi, Joxe Azurmendi
(Hizkuntza, etnia eta marxismoa, Espainolak eta euskaldunak),
Rikardo Arregi, Jean Etchepare (Buruxkak), Juan San Martin (1922-
2005), Federico Krutwig (Vasconia (1963) lanaren bidez, eragin
handia izan zuen ezkerreko abertzale erradikalen ideologian. Azken
urteetan, hizkuntza eta helenismoa ikertzeari ekin zion).
Gaztelaniazko saiakuntzari dagokionez, honako hauek dira
garrantzitsuenak: Javier Echevarria (Los señores del aire:
Telépolis y el tercer entorno), informazioaren aroari buruzkoa;
Juan Aranzadi (Milenarismo Vasco. El Escudo de Aquiloco),
interpretazio antropologiko berriei buruzkoa; edota beste filosofo
batzuk, besteak beste: Daniel Innerarity (La transformación de la
política, La sociedad invisible), Javier Sadaba, Fernando Savater,
Jon Juaristi, Jose Ramon Recalde.
Gaur egun, nazioartean ospetsuenak diren zientzialariak Pedro
Miguel Etxenike (Izaba, 1950), Euskal herriko Unibertsitateko
Fisika Katedraduna da eta nazioarteko lan-ildo berriak zabaldu
ditu materia kondentsatuaren fisikaren arlo askotan eta Euskal
Herrian, zientzia eta teknologiako sistemaren sorkuntza bultzatu
du; Jesús Altuna, Historiaurreko Arkeologian espezializatu da
(Ekain, Erralla edo Amaldako indusketak), aitzindaria izan da
arkeozoologian, eta Barandiaran Fundazioaren sortzaileetako
bat da; Juan Luis Arsuaga paleontologoa, Atapuercako
aztarnategietako indusketen zuzendaria da (aztarnategi horietan,
Hommo Antecessor aurkitu da) edo Felix Goñi biofisikoa.
Gaur egun, zientzia eta ikerketa ekipoetan oinarritzen dira. Euskadin,
zientzia hutsetan akreditatutako 200 ikertzaile daude; horietako 400
“nazioarteko nagusitzat” jotzen dira. Ikertzaile bikainak daude hainbat
arlotan, besteak beste honako arlo hauek lantzen dira: aeronautika,
minbizia, psikiatria-medikamentuak, ingeniaritza, plastikoak...