Reader - Studium Generale

Nabeschouwing
Post cladem
De wetenschappelijke ontwikkelingen van de negentiende eeuw lieten een wereld kennen die in omvang
en samenhang alles overtrof wat voordien voorstelbaar was. Het heelal bleek miljoenen malen groter dan
het zonnestelsel, dat op zichzelf al een ruimte omspant waarin de aarde niet meer dan een stip is.
Bovendien kwam een fundamentele eenheid van de fysische werkelijkheid aan het licht. Alle objecten in
het heelal, zowel de sterren aan de hemel als de gesteenten in de aardkorst en de levende wezens die
deze planeet bewonen, bestaan uit dezelfde stoffen en gehoorzamen aan dezelfde wetten. De wereld is
een verzameling beweeglijke atomen. Het verschil tussen een druppel water en een zandkorrel, tussen
een draaiend wiel en een gaswolk, tussen een worm en de aarde waarin hij kruipt, of tussen een mens en
een worm, ontstaat alleen door het aantal, de verdeling en de bewegingen van de atomen.
De gevolgen van deze inzichten voor het zelfbeeld van de westerse mens waren dramatisch. Wat
begonnen was bij Copernicus, de onttroning van de mens, de verkleining en degradatie van de aarde in
het heelal, zette zich voort in de reductie van de mens tot een biologische soort, en mondde tenslotte uit
in een algehele verschrompeling en verdierlijking van de mens. En juist daardoor integreerde de mens
zich in de natuur. Het menselijk lichaam is, zoals alle andere levende wezens, een fysiologisch systeem
dat door de wetten van de natuurkunde en scheikunde verklaard kan worden. De menselijke geest is een
product van de hersenprocessen binnen dat lichaam. Alles wat leeft is het resultaat van een biologische
evolutie die beheerst wordt door strijd en toeval, volgens de regels die de natuurwetten stellen. Dat was
het wat ontluisterende, maar duidelijke beeld dat de wetenschap ophing van de mens en de wereld
waarin hij leeft.
De natuur zelf, waarvan de mens deel uitmaakt, bleek niet van aard hem zijn oude illusies terug te geven.
Vrijheid, doelgerichtheid, barmhartigheid en andere menselijke waarden maken geen deel uit van een
werkelijkheid die geregeerd wordt door blinde wetten. Erger nog, de natuur zelf blijkt niet eens een stabiel
en bestendig bestaan te kennen. Alles wat bestaat gaat onafwendbaar ten onder, zo leerde het
wetenschappelijk onderzoek. Heel de natuur verkeert in een staat van verval en ontbinding. Tijdelijk en
toevallig kunnen verrassende structuren ontstaan, zoals de biologische evolutie laat zien, maar niets van
deze verschijningen ontkomt uiteindelijk aan de onafwendbare verdwijning. De fundamentele substanties
zelf van de wereld, de atomen waaruit de materie bestaat, zijn evenmin stabiel als de moleculaire
combinaties die ze vormen. Alleen door een kansspel krijgt een atoom voorlopig uitstel van vernietiging.
Het is niet mogelijk aan te nemen dat het ontluisterend en ontmoedigend beeld dat de mens door de
wetenschap aangereikt werd over de wereld waarvan hij deel uitmaakt, geen invloed gehad zou hebben
op de waardering voor het eigen bestaan, en op de houding die hij aanneemt tegenover zichzelf en zijn
lotgenoten. Gekweld door vertwijfeling en ontgoocheling, en zich tegelijk bewust geworden van de
sluimerende instincten in het oude roofdier dat hij nog steeds is, alle beschaving ten spijt, zocht de
Europeaan aan het begin van de 20e eeuw een uitweg in cynisme, pessimisme, zelfdoding, uitbundig
vertier en tenslotte mateloze barbaarsheid.
Altijd heeft een samenleving de neiging zich te organiseren overeenkomstig de orde die zij aantreft
binnen de uitwendige wereld. In de hiërarchisch geordende maatschappij van de middeleeuwen herkent
men de orde van de kosmos zoals die toen werd voorgesteld: onderaan bevindt zich het aardse
tranendal, overkoepeld door hoge en volmaaktere hemelsferen, het geheel bestuurd door een
bovenwereldse almacht. Heel deze constructie werd daarna door het kritisch wetenschappelijk onderzoek
afgebroken en vervangen door een heelal dat draait als een mechanisch systeem volgens de wetten van
Newton. Ook de samenleving ordende zich dan steeds nadrukkelijker volgens regels vastgelegd in
grondwetten en andere wetten. Nu de aarde door de wetenschap in beweging was gezet, kwam ook het
leven op aarde in beweging. De westerse naties maakten een onstuimige evolutie door van sociale,
economische en technologische ontwikkeling. Ondertussen werd duidelijk dat alle vormen van leven
voortdurend in evolutie zijn. De wereld had haar statisch karakter definitief verloren. Tenslotte leerde de
negentiende eeuwse natuurkunde dat deze dynamiek zelf niet stabiel en permanent is, maar tot
ondergang gedoemd in een algehele warmtedood. Aan het begin van de twintigste eeuw vertoonde de
Europese samenleving de fatale symptomen van neiging tot zelfvernietiging.
Bodifee, Hoe wankel is de wereld? 2013 65