Reader - Studium Generale

Honderd jaar na de meest vernietigende slag die de mensheid zichzelf toediende (waarbij men niet mag
vergeten dat de Tweede Wereldoorlog een rechtstreeks gevolg was van de Eerste) heeft de mensheid, of
althans het deel van de mensheid dat zich de westerse beschaving noemt, zich van het trauma niet
hersteld. Ook knaagt de wetenschap nog steeds pijnlijk aan het levensgevoel. Elke poging het zelfbeeld
te herstellen door de mens een apart statuut binnen de wereld te geven, of door een zin en een doel aan
het leven toe te kennen, stuit op het harde woord van de wetenschap dat zegt dat die gedachten
wensdromen zijn, in strijd is met de vastgestelde feiten. De Amerikaanse kosmoloog Steven Weinberg
sprak met genadeloze duidelijkheid toen hij zijn boek over de Big-Bang-theorie afsloot met de bedenking
dat het heelal zinlozer wordt naarmate het begrijpelijker wordt (The First Three Minutes, epiloog, 1977).
De Franse biochemicus Jacques Monod (zoals Weinberg een Nobelprijswinnaar) zei het nog explicieter:
"Eindelijk weet de mens dat hij alleen staat in de onverschillige oneindigheid van het heelal waaruit hij
toevallig is opgerezen. Evenmin als zijn lot staat zijn plicht ergens beschreven." (Le Hasard et la
Nécessité, ch. 9, 1970).
Toch heeft de wetenschap van de twintigste eeuw meer aan het licht gebracht dan zinloosheid en
onverschilligheid. Wat is teruggekeerd, alsof herboren uit een oud Grieks ideaal, is de schoonheid van
een mathematisch geordende kosmos, zoals beschreven door de algemene relativiteitstheorie van
Einstein. De moderne kosmologie maakt het ook niet langer nodig te geloven in het doembeeld van de
warmtedood van het heelal. De expansie van de ruimte, die met de tijd zelfs nog versnelt, zoals
astronomen op het einde van de twintigste eeuw tot hun verrassing ontdekten, biedt in principe de
mogelijkheid van een eindeloze ontwikkeling. Bevrijdende perspectieven werden ook geopend door de
niet-evenwichtsthermodynamica van complexe, open systemen. De tweede wet van de thermodynamica
verliest niets van haar geldigheid, maar wel haar fataliteit. Binnen open systemen die niet in evenwicht
zijn, kunnen de processen zich organiseren en gebruik maken van instabiliteiten om eigen keuzen te
maken. Daardoor wordt een innoverend en doelgericht gedrag theoretisch mogelijk, precies zoals we in
werkelijkheid aantreffen bij de levende wezens. Het humane leven, dat met zijn ethische en spirituele
aspiraties zo opvallend afwijkt van het dierlijke bestaan, hoeft niet langer op illusies gebaseerd te zijn,
maar kan het product zijn van een creativiteit die zich binnen het aardse leven ontwikkelt.
Maar dit zijn laat-twintigste eeuwse, vroeg-éénentwintigste eeuwse gedachten, en misschien méér nog
op hoop gebaseerd dan op fysica. Zeker is wel dat de éénentwintigste eeuw anders zal zijn dan de
negentiende geweest is. Het wereldbeeld zal minder beklemmend zijn. Het verdict van de wetenschap
die de mens gedegradeerd en vernederd heeft, hoeft niet definitief te zijn. Het is wellicht nooit geldig
geweest. Vroeg of laat zal blijken dat we de waarheden van Copernicus en Darwin nooit goed begrepen
hebben. Door de mens uit het centrum van de wereld te halen, heeft de wetenschap een kosmische orde
onthuld die weliswaar reëel is, maar weinig relevant. Wat geen Weinberg of Monod lijkt op te merken, is
hoe deze ontdekkingen juist aantonen dat de mens in het actieve middelpunt staat van de wereld die hij
zelf opbouwt. Hier op aarde, op deze planeet in haar baan rond een ster, openbaart het heelal zich in de
geest van de mens. Hier neemt de Homo sapiens, als product van een lange evolutie, het stuur van de
evolutie in handen. Door de mens verliest de aarde haar onbeduidendheid. Door de mens doorbreekt zij
haar begrensdheid. Alleen in de mens daagt het inzicht dat zijn oorsprong in de biologische natuur ligt en
zijn bestemming daar voorbij.
Bibliografie
De gedachten van deze slotbeschouwing heb ik verder uitgewerkt in het hoofdstuk "Europa, aan zijn
zelfbeeld ziek", verschenen in "Vlaanderen en Europa, Noodzaak en Grenzen van Solidariteit", Uitgeverij
Pelckmans, Kalmthout, 2012, en in enkele andere publicaties. Zie hiervoor www.bodifee.be.
Bodifee, Hoe wankel is de wereld? 2013 66