05.01.2015 Views

Difaaca Xuquuqda Aadanaha - East and Horn of Africa Human ...

Difaaca Xuquuqda Aadanaha - East and Horn of Africa Human ...

Difaaca Xuquuqda Aadanaha - East and Horn of Africa Human ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Q<strong>of</strong>na kuma dhalan inuu noqdo difaace xuquuqda<br />

aadanaha. <strong>Difaaca</strong>yaashu waa dad caadi ah oo<br />

u bareera khatar, marka ay shaqadooda ku gudo<br />

jiraan ama marka ay qabanayaan howlahooda kale<br />

ee ka baxsan shaqadooda, ayagoo marka si guud<br />

loo fiirayo khatartaas qaada inta ay ku guda jiraan<br />

noloshooda caadiga ah, waxeyna la wadaagaan<br />

qoysaskooda iyo saaxibadood. Arrimahaas<br />

dhammaantood ayaa saameyn cad ku leh sida<br />

ay difaacayaashu u fahamaan khatarta, iyo sida<br />

ay ka yeelaan xeeladahooda amni. Mar kasta oo<br />

difaacahu la kulmo hanjabaadyada ugu horreeya,<br />

haddana markuu shaqadiisa sii wataba uu la sii<br />

kulmayo hanjabaadyadaas, waxay noqon kartaa<br />

billowga xaalad aad u kurbo badan oo uu la kulmayo<br />

difaacahu. Kurbada iyo siduu difaacahu ula tacaalo<br />

labadaba ayaa la tixgalinayaa markaan abbaareyno<br />

baahidooda amni.<br />

Marka ay difaacayaashu khatar wajahayaan, waxay<br />

sameeyaan waxa ay dadka kaleba sameeyaan:<br />

Waxay qaataan dabeecad la qabsi ayagoo isku<br />

daya in ey fududeeyaan habka go’aan-gaarista, oo<br />

waafaqsan xeerarka lagu abaabiyo bulshada iyo<br />

kooxaha.<br />

Cilmi-baaris cilmi-nafsiyeed oo ku saabsan sida ey<br />

dadku u wajahaan khatarta ayaa muujisay in ey<br />

fududahay u bareeridda khatarta marka uu q<strong>of</strong>ku<br />

iskiis u qaato, marka uu q<strong>of</strong>ku u garto inuu illaa<br />

iyo xad uu khatarta xakameyn karo, iyo marka<br />

khatartaan ay noqoto mid la yaqaan 10 . Marka laga<br />

eego dhinaca cilmiga bulshada, khatarata ayaa<br />

ah wax ey bulshadu dhistay, oo la xiriira arrimo<br />

dhaqan-bulsho ee ku xiran dhismayaal bulsho 11 .<br />

Sidaas awgeed, qeyb kasta oo bulshada ka mid ahi<br />

waxay buunbuunisaa khataraha qaarkood ayagoo<br />

iska illooba qaar kale. Sidaas oo kale, ayaa cilmiga<br />

barashada dhaqanka aadanahu waxuu muujiyay 12<br />

in q<strong>of</strong> kasta uu illaa iyo xad u janjeero u bareeridda<br />

khatarta, ayadoo u janjeeriddaan ay ku xirantahay<br />

abaalmarinta la socota khatarta iyo fahamka<br />

q<strong>of</strong>ka ee la xiriira khatarta. Waxaa aad muhim u<br />

ah in la aqoonsado in ka leexashada khatarta ee<br />

aadanahu eysan ka jawaabeyn oo kaliya fahamka<br />

suurtogalnimada in ey waxyeello dhaliso, balse sidoo<br />

kale rabitaanka u bareerka khatarta, abaalmarinta<br />

laga helay u bareerkaan, ama u sinnaanta qeybsiga<br />

khatarta.<br />

In maalin kasta loo bareero khatar ayaa abuuri<br />

karta muqaal “dabeecad aan waxba la-kala jecleyn”,<br />

oo ku xiran inkiraadda khatarta, taasoo q<strong>of</strong>ka u<br />

10 Crouch <strong>and</strong> Wilson (1982; bogagga: 85-6), ay soo xigteen<br />

López <strong>and</strong> Luján (2000; bogga: 71)<br />

11 López <strong>and</strong> Luján (2000; bogga:72)<br />

12 Adams (1995:15)<br />

horseedi karta inuu qabto shaqada caadiga ah aydoo<br />

aysan jirin tallaabooyin amni iyo xataa in la diido in<br />

mowduucaba la soo hadal qaado 13 .<br />

Ayadoo la tixgalinayo xaqiiqooyinkaan, ayaa marka<br />

lala soo qaadayo difaacayaasha arrimaha amniga ey<br />

aad muhim u tahay in la tixgaliyo sida difaacahu u<br />

arko khatarta (oo ku xiran arrimo bulsho iyo koox,<br />

iyo dabeecadda q<strong>of</strong>ka) iyo sidoo kale in la tixgaliyo<br />

fikradaha ay ka midka yihiin ballanqaadka q<strong>of</strong>ka<br />

iyo kooxda, caddaaladda bulshada, awoodda loo<br />

leeyahay in wax laga baara<strong>and</strong>ago, wada shaqeynta<br />

kooxda, iwm.<br />

Saameynta dhacdooyinka uur-ku-taallada<br />

leh<br />

<strong>Difaaca</strong>yaasha xuquuqda aadanaha ayaa arka<br />

dhacdooyin uur-ku-taallo leh (traumatic events)<br />

amaba noqda dhibbanayaasha dhacdooyinkaas:<br />

Saameyntooda ayaa waxyeello u geysta caafimaadka<br />

maskaxdooda iyo debeecadda kooxda iyo q<strong>of</strong>ka<br />

difaacaha ah. Taasi waxay guud ahaanba dhalisaa<br />

in culeyska shaqadu badato waayo waxaa kordha<br />

dalabaadka qiirada leh ee ku xiran dhacdooyinka<br />

uur-ku-taallada leh (xanaaq, niyad-jab, quusasho,<br />

iwm). Mararka qaar ayaa difaacayaashu dareemaan<br />

inay si xad-dhaaf ah u yihiin dambiilayaal<br />

(maadaama aysan awood u yeelan inay kahortagaan<br />

dhacdada uur-ku-taallada leh) ayadoo<br />

markaas kaddibna ay dhici karto inay yeeshaan<br />

dabeecad khatarteedu sarreyso, 14 taasoo aysan wax<br />

ka qaban karin xeeladaha amnigu oo aan tixgalin siin<br />

qeybta macnawiga ah ee la socda debeecadahaas.<br />

Falaanqeynta duruufaha shaqada<br />

Waxaa si aad ah muhim u ah in la ogaado lana<br />

falaanqeeyo duruufaha shaqada si loo qeexo<br />

kuwa ay yihiin xeeladaha amni ee saxda ah iyo<br />

dokumentiyada tilmaamaya oo ay tahay in la fuliyo.<br />

Sidoo kale, waxaa muhim ah in la sii saadaaliyo<br />

duruufaha mustaqbalka jiri kara, si looga hortago falcelis<br />

ka yimaada dadka hubeysan oo khatar galinaya<br />

difaacayaasha.<br />

Tan ayaa noo geyneysa qodobka labaad: sideedaba<br />

naguma fila inaan falaanqeyno duruufaha, madaama<br />

ay jirto baahi loo qabo in saadaasha la falaanqeeyo,<br />

ayadoo la eegayo meelaha u baahan in wax laga<br />

qabto iyo aydoo la darsayo fal-celisyada ay samayn<br />

karaan dadka duruufahaan lugta ku leh inta aysan<br />

wax dhicin ka hor (“sidee kuwa kale noo arkaan”) iyo<br />

intaan wax laga qaban.<br />

13 Beristain (1999; bogagga: 48-9)<br />

14 Beristain (1999)<br />

16<br />

<strong>Difaaca</strong> <strong>Xuquuqda</strong> <strong>Aadanaha</strong>: Buug Xambaarsan Macluumaad loogu Talogalay <strong>Difaaca</strong>yaasha <strong>Xuquuqda</strong> <strong>Aadanaha</strong> | Caddadka 2aad

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!