menakıbnamelerin özellikleri

20
sayılması Dede Korkut Kitabı’nda, Tahir ile Zühre Hikâyesi’nde ve Kolu Açık Hacım
Sultan’ın kerametlerini anlatan Velâyetname’de açık bir şekilde görülmektedir. 115
“Engelleme” motifi bu anlamda ortak olan ve sık görülen motiflerdendir. Kahramanlar bu
motifin itici gücü ile birçok sorunun üstesinden gelirler. 116 Genelde güçlü ve zalim bir kişi
tarafından engellenme, mücadelenin başlangıcını teşkil etmektedir. “Kıskançlık”,
“mükafatlandırma”, “imtihan”, “yardımcı hayvan”, “başı kesilerek öldürülme”, “kötülüğün
cezalandırılması” anlatıları şekillendiren ortak motiflerdendir. 117
Magdalena, Türk masalları üzerine yaptığı incelemede, Anadolu’daki menkıbeleri
masallardan ayırmamıştır. “Rüya” motifi kahramanları harekete geçiren önemli
motiflerdendir. Masallarda rüya aracılığıyla alınmış çağrı, olayların başlaması için gerekli
zemini oluşturabilmektedir. 118 Bu durum menakıbnamelerde de yaygın olarak görülmektedir.
İlhan Başgöz’e göre bu motifin kaynağı şaman ayinleridir. 119 Masallar evrensel bağlarla
birbirlerine bağlı olmakla birlikte, her toplumun masal yapısının kendine özgü anlatım
yöntemleri vardır. Ortak motif ve anlatı yapısının daha iyi kavranabilmesi için Türk
kültürünü özümseyerek yapılacak çalışmalara ihtiyaç vardır. 120
Mit, efsane, masal, destan, menakıbname gibi anlatılar arasında zaman içinde ortak bir yapısal
anlatı biçimi oluşmuştur. Tarihi ve edebî açıdan önemli olan eserlerin bu açıdan incelenmesi
gerekmektedir. Anlatılardaki yapıyı çözümlemek için ise yapısalcı yöntemler kullanılabilir.
Aksi takdirde bu anlatılar arasında oluşan ortak motif, anlatı yapısı, bakış açısı, inanç ve fikir
yapısının metodolojik açıdan kavranması mümkün olmayacaktır. Söz konusu anlatı yapısını
oluşturan anlatı geçişinin nasıl ve hangi yollarla gerçekleştiğini analiz etmek gerekir. Tarihî
birikim açısından bakıldığında, bu sayede eserlerdeki “gerçeklik derecesi” anlaşılabilir. 121 İşte
burada öncelikle eski Türk anlatılarını böyle bir bakış açısıyla ele almaya çalışacağız.
Menakıbnamelerin şekillenmesinde etkili olan bir diğer kaynak topluluğu da dinî anlatılardır.
Özellikle İslami inanç yapısının temelini oluşturan Kur’an, hadis, peygamber mucizeleri ve
peygamberlerin hayatları bunların başında gelir. Menakıbnameleri oluşturan motifler
incelendiğinde, sadece İslami inanca ait anlatıların değil; başta Hristiyanlık olmak üzere diğer
115
Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre, Ankara, 1983, s. 180.
116
Türkmen, a.g.e, s. 183.
117
Türkmen, a.g.e, s. 183-198.
118
Sodzawiczny, a.g.m, s. 17.
119
Türkmen, a.g.e, s. 185.
120
Sodzawiczny, a.g.m, s. 5.
121
Kafadar, a.g.e, s. 64.