Descargar en PDF o artigo - Centro Ramón Piñeiro para a ...

Xesús Ferro Ruibal, Xacinta Varela Martínez. Fraseoloxía e paremioloxía nos escritos do P. Martín Sarmiento (1695-1772)
asuntos botánicos, zoolóxicos, mineralóxicos, pesqueiros, agronómicos, urbanísticos
pero tamén históricos e lingüísticos e consecuentemente pedagóxicos. A orixinalidade
do seu pensamento levouno, por exemplo, a se-lo creador da filoloxía galega, o
primeiro lexicógrafo galego, que chega a practicar ante litteram o método Wörter und
Sachen pero tamén un filólogo comparado que formulou leis fonéticas –que el chama
teoremas euclidianos - que explican a peculiar evolución do latín ás diferentes linguas
románicas. A súa obra inmensa e enciclopédica está aínda en boa parte inédita pero xa
en proceso de edición global 1 .
Sarmiento foi discípulo na súa adolescencia monástica en Lérez (Pontevedra) doutro
grande ilustrado e polígrafo, Frei Benito Jerónimo Feixoo 2 e Montenegro (1676-1764),
e acabaría colaborando moi activamente na edición e apoloxía da obra do seu mestre. É
ben sabido de tódolos paremiólogos que o P. Feixoo mantiña unha actitude pouco
favorable á paremioloxía. No pórtico do seu Teatro crítico Universal xa ten un ensaio
titulado Voz del Pueblo (FEIXOO: 1726,1,1) no que desmonta a afirmación de que
Dios se explica en la voz del pueblo. E posteriormente volveu de maneira moito máis
directa sobre a falibilidade dos adaxios (FEIXOO: 1750).
Feixoo e Sarmiento parecen dúas vidas paralelas, intensamente comprometidas na
racionalización da actividade intelectual e social, pero Fr. Martín Sarmiento tiña unha
posición menos radical có seu admirado mestre na condena da fraseoloxía e da
paremioloxía. Cúmprese nisto o que na obra global xa detectou José Luís Pensado
Tomé en 1978 cando di que dúas vidas tan paralelas non foron realmente paralelas:
Mentras Feijoo se aprestaba pra barrer meigas, duendes e trasnos das mentes
do seu século, Sarmiento preparaba as súas brancas páxinas pra lles dar
acobillo, pra lembrar os seus nomes, o que se decía deles, as prerrogativas e
características de cada un. Mentras Feijoo quería desterrar todalas tradicións
populares, Sarmiento preparaba cuestionarios sobre elas pra que non fosen
definitivamente esquecidas [...] Sarmiento sabía ou sospeitaba que algún día
eses refugallos da racionalidade humana, esas creencias e tradicións,
chegarían a ter un valor (PENSADO: 1978, 151-152).
1 O Consello da Cultura Galega, mediante convenio coa Casa Ducal de Medina-Sidonia (propietaria dos seus
manuscritos) e tamén co CSIC ten en marcha a edición dixital e integral da súa obra (Proxecto
Sarmiento), que axiña ofrecerá en Rede a xigantesca e enciclopédica Obra de 660 pliegos. Temos que
agradecer ó director do proxecto, Henrique Monteagudo, que nos permitise o privilexio de consulta-la
versión dixital aínda inédita para completar anotacións que tiñamos feitas sobre manuscritos do Museo de
Pontevedra e sobre unha copia da Universidade de Santiago.
2 A pesar da grafía Feyjoo utilizada polo beneditino de Casdemiro (Ourense), en Galicia sempre se fala do P.
Feixoo, grafía que non só se axusta máis á grafía histórica e actual da lingua galega para ese substantivo
común (feixó /feixón), senón que é a que o propio P. Sarmiento utiliza para referirse a quen foi o seu
venerado mestre: Phaselus, phaseolus, y según Dioscórides phasiolos, significa la dicha legumbre. Pasó
a faseolus y faseolo. Los gallegos hacen diptongo AI o EI de la A, v. g.: faixa de fascia; baixo, de bassus,
etc. Feixe, de fascis, y meiga de maga. Así tenemos de faseolo, feiseolo, y perdida la L a la gallega; y
sibilando, a la gallega, la S, resulta feixeoo y finalmente resultó Feixoo o Feixô. Así se debe escribir con
-X- y no con jota, como vulgarmente se escribe. (614) Hoy llaman a esa legumbre, o a esas alubias, en
Galicia, feixons, feixôs, y en Castilla frexoles, fresoles, etc., y todo de faseolus, metida la R. Lo más
singular de ese apellido consiste en que ya hace más de 600 años que esa familia, o apellido, hace
especial figura en Galicia, colocado entre los caballeros de aquel reino (SARMI-4: 613-614).
100 Cadernos de Fraseoloxía Galega 14,2012, 99-163. ISSN 1698-7861