Descargar en PDF o artigo - Centro Ramón Piñeiro para a ...

Xesús Ferro Ruibal e e Xacinta Varela Martínez: Fraseoloxía e e paremioloxía galega nos nos escritos do do P. P. Martín Sarmiento (1695-1772)
san xoán a sardiña molla o pan ten como versión máis aceptada En san xoán xa a sardiña molla
o pan, porque é no mes de xuño cando por fin a sardiña xa ten a cantidade de graxa
característica que a fai especialmente sabedeira. Lembremos tamén o refrán de prototipos San
Pedro sardiñeiro, San Martiño castiñeiro e san Blas lacoeiro (DÍAZ), que coloca as sardiñas en
xuño, as castañas en novembro e o lacón en febreiro.
Dáselle, logo, a unha mala veciña a sardiña de maio, porque aínda non está en comida (tal e
como ben explica o P. Sarmiento comentando o refrán A quem en mayo come sardiña, en
agosto lle pica a espiña). Iso mesmo din os refráns A sardiña de maio que a parta un raio.
(34505155) (39455358) (GONPE:034). Sardiñas de maio, sardiñas do diaño. (RODGO-3:318)
(GONPE:037). Aínda que tamén hai un refrán que di En maio a sardiña pinga no borrallo e en
San Xoán pinga no pan. (GONPE:036). Á sardiña en abril ponlle a man e deixaa ir; en maio, xa
pinga no borrallo; en san Xoán, molla o pan. (VSACO:492, 12782) (GONPE:035).
Só dúas observacións máis. Primeira, ese refrán de Sarmiento leva a nota de que é portugués.
Segunda, a escasa consideración da sardiña pequena de maio debe ter que ver coa
inmaturidade, porque, cando as sardiñas están en comida, o refraneiro segue preferindo as
pequenas (véxase 2.5.5.).
2.5.15. Quen *lexos vai a casar, ou chata leva ou a vai a buscar. [1766]. No soy solo el
que mormura de los casamientos fuera de España, y aun fuera de la provincia respectiva,
no habiendo parentesco muy cercano, pues bien persuadidos están los gallegos de su
refrán que dice: (...) Quen *lexos vai a casar, ou chata leva ou a vai a buscar. (SARMI-
8:201;403).
En 3.3.1. veremos que cita este refrán en castelán.
TFG. Este refrán endogámico mantense vivo na memoria colectiva (última anotación de 2001
55
) e con moitas variantes tanto no tema coma no rema. A primeira parte do refrán (tema)
presenta 10 variantes, algunhas meramente dialectais (lonxe, lons, *lexos): O que fóra vai
casar..., / O que lonxe vai casar..., / O que lons vai casar..., / O que *lexos vai casar..., / O que a
lonxe vai casar..., / O que tras da costa vai casar..., / Quen fóra vai casar..., / Quen lonxe vai
casar..., / Quen lexos vai casar..., / Quen lonxe se vai casar... A segunda parte (rema) presenta
16 variantes: ou vai enganado ou vai enganar. / ou se engana ou vai enganar. / ou chata ten, ou
vaina levar. / ou chata leva ou a vai buscar. / ou foda leva ou a vai buscar. / ou vai *engañado
ou vai *engañar. / chata leva ou vai buscar. / tacha leva ou vai buscar. / tacha leva ou a vai
buscar. / xata leva ou vai buscar. / eiva leva ou vai buscar. / fada leva o vai buscar. / maula leva
ou vai buscar. / trampa leva ou vai buscar. / está cego ou quer cegar. / leva chata ou vai buscar.
Anotamos que as interferencias do castelán (*lexos, se vai casar) son moi minoritarias, case
irrelevantes. Curiosamente o P. Sarmiento utiliza unha versión con castelanismo sintáctico (vai
a casar), que non reaparece. 56
55 O que lonxe vai casar ou tacha leva ou tacha vai buscar (11203).
56 Este refrán tan etnocéntrico probablemente espelle unha mentalidade tribal antiga, pola que se considera
que as parellas máis fiables eran as da propia parroquia, aquelas das que se sabe en que pía se bautizaron,
é dicir, aquelas das que se coñece a raza (a familia, o carácter da xente desa casa): como executores desa
mentalidade tribal, os mozos impedían que alguén de fóra viñese casar cunha moza veciña; e, se
conseguir dela palabra de casamento, tiña que paga-la matrícula que era ofrecerlles a eles un banquete
previo: cousa que, de non se producir, daba pé a incidentes violentos. A proba de que non todo o mundo
pensaba así, dánola un refrán contrario, máis cosmopolita (aínda que non sabemos se máis moderno), que
di Val máis un amor de lonxe que vintecinco da porta. É certo que este refrán só ten 4 entradas no TFG
pero ten outros paralelos (conceptualmente máis difusos) como O sol da porta non quenta. Santo do pé
da porta non fai milagres.
Cadernos de Fraseoloxía Galega 14,2012, 99-163. ISSN ISSN 1698-7861
131