gen

Salomon Elias Levy Maduro, oprichter van
S.E.L. Maduro & Sons, postuum
geportretteerd omstreeks 1885. Salomon
opende in 1837 een winkel waar hij onder
meer textiel, wijn en dakpannen verkocht.
Het bedrijf kreeg een belangrijk aandeel in
het scheepvaartverkeer en de ontwikkeling
van de haven. Coll. Maduro Holding Ltd.,
Curaçao
van de Amsterdamse moedergemeente.
De bestuurders waren vooraanstaande
planters, die zelf hun opvolgers benoemden
en zo hun macht behielden. Zij
waren verantwoordelijk voor rust en
orde, hielden toezicht op de handhaving
van de joodse wet en gebruiken, en straften
overtreders.
Het leven op de plantages was niet zonder
gevaren. De slaven leden een onmenselijk
zwaar bestaan en zij die konden,
vluchtten en vielen vanuit het oerwoud
de plantages aan, waarbij aan beide zijden
doden vielen. Niet alleen deze aanvallen
vormden een serieuze bedreiging
voor de plantage-economie, ook raakte
in de loop van de achttiende eeuw de
grond uitgeput en moesten de planters
hun eens winstgevende suikerplantages
ombouwen tot, zo zou blijken, verlieslijdende
houtplantages. Een financiële
crisis in 1772 betekende het definitieve
einde: de meeste Portugees-joodse
planters gingen failliet en verruilden
het plantageleven voor een leven in de
stad. Daar vonden de nu verarmde Portugese
joden werk in de detailhandel, in
ambachten, of in administratieve banen.
De plantersfamilies en hun slaven vormden
een tamelijk geïsoleerde gemeenschap.
Het lot van de slaven lag in handen
van de plantage-eigenaar. Ook al was
de afstand tussen meester en slaaf groot,
toch waren ze op elkaar aangewezen. Na
hun verhuizing naar Paramaribo leefden
de joden in een gemengde samenleving,
zij aan zij met veelal uit Amsterdam
afkomstige Asjkenazische joden, slaven
en vrijgemaakte zwarten en gekleurden,
die de blanken in aantal spoedig ver
overtroffen. Door informele contacten,
op straat, in de winkels en op het werk,
nam de vermenging tussen blank en
zwart gaandeweg toe, evenals het aantal
kinderen dat werd geboren uit relaties
tussen joodse mannen en vrije of onvrije
zwarte vrouwen. Ook al waren deze
mulatten kinderen niet joods (ze hadden
immers geen joodse moeder), toch werden
diegenen met een joodse opvoeding
toegelaten tot de joodse gemeente, zij
het niet als volwaardig lid. Zo mochten
ze geen rituelen in de synagoge uitvoeren
en moesten zij op lage bankjes zitten. Uit
protest tegen deze behandeling stichtten
de joodse mulatten een eigen broederschap,
die vanaf 1791 tot ongeveer 1811
bestond. Dertig jaar later zouden zij pas
gelijke rechten verwerven binnen de
joodse gemeente. Na de afschaffing van
de slavernij in 1863 werd het onderscheid
tussen vrijen en onvrijen formeel opgeheven
en verdween geleidelijk ook het verschil
tussen blank en zwart. Terwijl het
aantal gemengde relaties toenam, werden
kinderen uit deze relaties veelal katholiek
opgevoed en werden zij daarom geen lid
van de joodse gemeente. Door het opgaan
in de gemengde samenleving, maar ook
door emigratie, nam het aantal leden van
de joodse gemeenschap in de twintigste
eeuw dramatisch af. De twee oorspronkelijke
joodse gemeenten van Paramaribo –
de Portugese en Hoogduitse – zagen zich
in 1999 gedwongen te fuseren. Het aantal
leden van de Israëlitische Gemeente Suriname
is klein en op vrijdagavond worden
er weliswaar sjabbatdiensten gehouden,
maar meestal zonder minjan (het vereiste
aantal van tien mannen om de synagogedienst
te kunnen houden).
Tot slot
Historisch gezien zijn er tussen Curaçao
en Suriname overeenkomsten en verschillen.
Beide waren gedurende enkele
eeuwen een kolonie van Nederland. In
beide koloniën maakten joden in de achttiende
eeuw een derde tot de helft van
de blanke bevolking uit en speelden zij
een rol van betekenis. Op Curaçao waren
de Portugese joden vooral actief in de
handel en bleven zij deel uitmaken van
de blanke elite. In de plantage-economie
van Suriname bezaten vele Portugese
joden plantages die alleen konden functioneren
dankzij de zware arbeid van tot
slaaf gemaakte Afrikanen. De eeuwenoude
en ononderbroken relatie tussen
joden en vrije of onvrije zwarten of kleurlingen,
eerst op de plantages, later in de
stad, leidde tot vermenging van joden en
creolen en van hun culturen, zodat een
aanzienlijk deel van de Afro-Surinaamse
bevolking ook joodse wortels heeft. •
De tentoonstelling ‘Joden in de Cariben. Vier eeuwen geschiedenis in Suriname en Curaçao’
duurt tot 14 juni. Bij de tentoonstelling is een boek verschenen: Julie-Marthe Cohen red.,
Joden in de Cariben (Walburg Pers, Zutphen) € 34,50.
De circa driehonderd tentoongestelde voorwerpen zijn afkomstig uit de Verenigde Staten,
Suriname en Curaçao, België, Engeland, Israël en Nederland. Een aantal prachtige negentiende-eeuwse
Curaçaose joodse huwelijkscontracten, te zien op de tentoonstelling, maakt deel
uit van de collectie van het Centraal Bureau voor Genealogie en is in het kader van de tentoonstelling
geconserveerd.
Julie-Marthe Cohen is conservator Cultuurgeschiedenis bij het Joods Historisch Museum in
Amsterdam en stelde de tentoonstelling ‘Joden in de Cariben. Vier eeuwen geschiedenis in
Suriname en Curaçao’ samen.
DOSSIER NEDERLAND EN DE WEST gen. 41