gen

kijk op bronnen
Wezen en
bestedelingen
Het verhaal dat schuilgaat achter genealogische feiten doet je soms eeuwen later
nog huiveren. In primaire bronnen als doop-, trouw- en begraafregisters zie je
moeders die stierven in het kraambed en vaders die enkele jaren daarna overleden,
waarna hun kleine kinderen als wees achterbleven. tekst Martine Zoeteman-van Pelt
In zo’n geval komen secundaire bronnen
als archieven van weeskamers in
beeld. Daar kwamen die kinderen
immers vervolgens terecht. In een
weeshuis kregen ze een opleiding en
onderdak tot ze op eigen benen konden
staan. Elke stad had wel één weeshuis,
en soms zelfs meerdere. Maar hoe zat het
op het platteland? Daar is veel minder
over bekend.
Platteland
Er was slechts een beperkt aantal weeshuizen
buiten de steden. Bovendien
waren ze over het algemeen veel kleiner.
Van de circa 145 weeshuizen in de Noordelijke
Nederlanden tussen 1560 en 1795
stonden er 42 op het platteland. Het
merendeel daarvan bevond zich in dorpen
in Holland.
Op het platteland werden kinderen
ondergebracht bij andere gezinnen, als
zogenaamde bestedelingen. Nu is het
begrip bestedeling vrij breed: het betreft
iemand die wordt ‘uitbesteed’ in een
gezin en daar kost en inwoning heeft. Het
gaat dus niet uitsluitend om kinderen. Ik
beperk me hier echter tot de jonge wezen.
In eerste instantie zal gepoogd zijn de
weeskinderen onder te brengen bij familie;
indien dit niet mogelijk was, werden
zij uitbesteed. De gezinnen waarin zij
werden opgenomen kregen daarvoor een
jaarlijkse vergoeding. Hierdoor is zo’n
kind ook jaar na jaar te volgen in het
archief van de betreffende gemeente.
Als er geen onderhandse regeling kon
De bestedeling
ging naar degene
die het laagste
bedrag voor
de zorg vroeg
worden getroffen, kwam er een openbare
aanbesteding. Die vond meestal plaats in
een publieke ruimte, zoals een herberg of
gemeentehuis. De bestedelingen waren
daar ‘op zicht’ ook bij. Geïnteresseerden
kregen er informatie over afkomst en
karaktertrekken van de bestedeling. Later
maakte dit plaats voor een openbare
inschrijving. Een systeem dat in sommige
gemeenten een paar jaar geleden werd
heruitgevonden, toen zij de zorg gingen
aanbesteden, weliswaar nu geanonimiseerd
via internet…
De bestedeling ging naar degene die het
laagste bedrag voor de zorg vroeg. Dit
behoeft echter nuancering: zo gaf men in
het Drentse Gieten weeskinderen niet
zomaar mee. Na de aanbesteding overlegde
de kerkenraad of ze de kinderen
meegaf of niet. Van de besteding werd een
contract opgesteld. Op papier bood dit de
bestedeling bescherming, maar in de praktijk
ging het er niet altijd goed aan toe.
56 gen.