OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE HALEP - orsam

ORSAM
Osmanl Vilayet Salnamelerinde Halep___________________________________________________________
c. 19. Yüzylda Bir Sancak Merkezi Olarak Urfa’nn Tarihçesine Dair
Urfa 33, Süryani ve Grek kaynaklarnda verilen bilgilere göre, Frat üzerindeki
Zeugma (bugünkü Belks) ve Birsa’dan (bugünkü Birecik) balayp, Mardin ve Nusaybin
üzerinden Dicle’ye ulaan dou-bat dorultusundaki büyük ticaret yolu ile
Samsat’tan Harran’a giden yolun kavak noktasnda yer alyordu 34.
Batl kaynaklarda daha çok, Edessa olarak bilinen kentin Makedonyallardan
önceki devri hakknda net bilgilere sahip deiliz 35. Asur, Grek gibi eskiça medeniyetlerinin
izlerinin görüldüü kent, 4. yüzylda Hristiyanlk için önemli merkezlerden
biri haline gelir. 5. asrda ruhani bölgenin idarî ve dinî merkezi haline gelen
Urfa’da yedi adet piskoposluk bulunmaktadr 36. Süryani ve Nasturiler bata olmak
üzere Hristiyanlar için buras oldukça önemlidir.
Kent, 637 ylnda Ebu Ubeyde b. Cerrah döneminde düzenlenen Arap aknlarna
sahne olur ve 639’da Arap hâkimiyetine girer. Bundan sonra ehir, siyasi,
özellikle de dini önemini kaybederek ikincil merkez konumuna düer.
Bölgedeki Arap-Bizans hâkimiyet mücadelesi uzun yllar devam etmitir 37.
Türkler, ilk kez 1065’te Horasan kumandannn idaresi altnda ehrin üzerine yürümütür.
Kent, 1070’te de Alparslan tarafndan kuatlm, nihayet Malazgirt zaferinden
sonra ehir, Selçuklularn hâkimiyetine geçmitir. Fakat bu durum Bizans’n
bölge üzerindeki mücadelelerinin bittii anlamna gelmez. Nitekim 1083’te
Philaretos Brachamios’un ehre hâkim olduunu görüyoruz. 1098–1143 arasnda
Samsat ve Suruç’un da bal olduu Edessa Kontluu (Urfa Kontluu) altnda, Latin’ler
bölgede hâkim unsur haline geldiler 38. 1144’e gelindiinde kent, madeddin
Zengi’nin topraklar arasna katld. Bu durum, yani Haçllarn Dou’daki müstahkem
mevkileri olan Urfa’nn dümesi, büyük etki ve korku yaratm ve bu, II. Haçl
seferinin de önemli sebeplerinden addedilmitir. Nureddin’in ölümüyle 1174’te ba-
a, yeeni Seyfeddin Gazi geçmi, daha sonra onun kent üzerindeki hâkimiyetine
Selahaddin Eyyübi tarafndan 1182 ylnda son verilmitir. 1234’te Anadolu Selçuklularnn
hâkimiyetine giren kent, tpk dier ehirler gibi 1244’te Mool istilasna
sahne olmutur. Ebu’l-Fida döneminde (1321) tekrar yamalanan kent, erefeddin
Ali Yezdi’nin Zafernâme’sinde yazdna göre 1393’te Timur tarafndan da igal
edilmitir. Tüm bu yama ve istilalardan sonra Kalkaandi’ye göre ancak 1400’de
yeniden ina edilebilmi ve iskân faaliyetleri gerçekletirilebilmitir 39.
16. asrn balarnda, 1514’te Safevilerin hâkimiyetine girinceye kadar, Urfa’da
Akkoyunlu emirlerinin mücadelesi görülür. Safevi-Osmanl çekimesi netice-
33 Urfa’nn corafi konumu kaynaklarda öyle tasvir edilmektedir: “Urfa kasabas: Haleb’in 190 kilometre
imâl-i arkîsinde, Frat tevâbi‘inden Culab nehrine dökülen Kehriz çay kenârnda olarak iki tepenin arasnda
vâki‘dir”. Bkz. Ali Rza, Atlasl Memâlik-i Osmaniye Corafyas, s.179.
34 E. Honigmann, “Urfa”, A, 13, Eskiehir 1997, s.52.
35 E. Honigmann, “al-Ruha: in pre-Islamic Times and the Islamic Peirod up to the Ottomans”, Encyclopedia
of Islam, VIII, 589a; Honigmann, “Urfa”, s.50.
36 Honigmann, “Urfa”, s.51.
37 Ayrntlar için bkz. Honigmann, “Urfa”, s.53-54.
38 Honigmann, “al-Ruha”; ayn yazar, “Urfa”, s.54.
39 Honigmann, “al-Ruha”.
28