OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE HALEP - orsam

ORSAM
Osmanl Vilayet Salnamelerinde Halep___________________________________________________________
olmayanlarn da slam hükümdarna itaat etmeleri halinde onun zimmetine gireceklerini
öngörmü ve Gayrimüslimler için bir “zimmet statüsü” yaratmtr. Hükümdara
verilen bu zimmet görevinin temelinde, yönetilenlerin tümünün Yüce Yaradan’n
emanetleri olduu ön kabulü yatar. Bu nedenle bütün Osmanl belgelerinde
yönetilenler için “vedâyi‘-i Hâlik-i Kibriyâ” ya da “vedâyi‘-i Hallâk- cihân” tabirleri,
tanmlayc ibareler olarak yer alr ve padiahlar bu emanetlerin kendi dönemlerinde
“emn ü amân” içinde bulunmalarn ya da “müreffehü’l-bâl” olmalarn, yani refah
içinde yaamalarn, bata gelen görevlerinden saymlardr 74.
te sözü edilen bu “mutâbakat”n salanabilmesi için, yani reayann padiaha
mutlak itaati ve bunun karlnda da adaletli bir yönetimin gerçekletirilebilmesi
için toplum; mekânda yerleme durumuna, mesleklere, din ve mezheplere
göre ayr ayr cemaatler olarak düzenlenmitir. Düzenin salanabilmesi ve devam
ettirilebilmesi için de hem mekânda, hem de gruplar ve cemaatler arasndaki geçiler
ve yer deitirmeler olabildiince kstlanmtr 75.
Osmanlnn reayay mekâna ve belli gruplara balama istei, toplumsal yapya
da yansmtr. Toplum, vergi verip vermemesine göre askerî ve reaya diye
balca iki gruba ayrlyordu. En genel anlam devlet görevlisi olan ve devlete kar
yapt hizmetler karlnda vergiden muaf tutulan grup, askerî diye niteleniyordu
ve bu grup ya devletten, adna ulûfe denen üç aylk maa alyordu ya da tmar
sistemi içerisinde kendisine baz gelir kaynaklar tahsis ediliyordu. Reaya ise, üretimde
bulunan ve devlete vergi ödeyen geni bir kitle idi. Askerî-reaya ayrmnn
dnda toplum mekâna göre, yerleik (ehirli ve köylü) ve yerleik olmayan (konar-göçer)
eklinde yine iki farkl guruba ayrlmt. Mekâna göre ehirlerde yaa-
74 Osmanl devlet anlaynn temeli, “daire-i adliye” diye anlan bir felsefeye dayanmaktadr. Buna göre
ulu’l-emr yani padiah, reayaya adaletli davranmak zorundadr. Reayaya adaletli davransn ki teb’as
üretim yapabilsin. Reaya üretim yaplabilsin ki devlete ödemesi gereken vergileri zamannda ve eksiksiz
ödeyebilsin ve vergi ödensin ki devlet hazinesi zenginlesin. En nihayetinde devlet hazinesinin
zenginlemesi ile padiahn ordusu kuvvetlensin ve devlet güçlü bir konuma gelsin. Bir sarmal eklinde
tanmlanan “daire-i adliye” kavram, Osmanl devlet anlaynn temel noktalarndan biri olmutur.
16. yüzyln sonlarna gelindiinde, iç ve d nedenlerden dolay, Osmanlnn temel iki sistemi olan
“tmar” ve “kul” sistemlerinde yaanan deiimler neticesinde birçok yapda, kurumsal olarak deiim
yaanmam olsa bile, ilevsellikte birtakm deiimler, farkllamalar meydana gelmitir. Osmanl
devlet ve toplum yapsnda meydana gelen bu deiimler, dönemin aydnlar ve devlet adamlar tarafndan,
“eski sultanlar zamanndaki” yaplanma anlatlarak eletirilmitir. te bu eletiriler sonucunda
adna “nasihatnâme”, “risâle” ya da “siyasetnâme” denilen, Koçi Bey Risâlesi, Kitâb- Müstetâb, Nushatü’sselâtîn
tarznda geni bir literatür ortaya çkmtr. Bu nasihatnâmeleri kaleme alanlar, temelde “adalet”
kavramna dayanan devlet ve toplum düzenindeki bozulmalarn sebeplerini anlatmaya çalmlardr.
Burada unu da belirtmek gerekir ki; “nasihatnâme” gelenei, Osmanlya özgü bir olgu olmayp, kökleri
eski Türklere, Sasani geleneine kadar uzanmaktadr. 16. yüzyln ikinci yarsndan balayarak 17.
yüzyl boyunca yazlan belli bal nasihatnâme literatürü ve bunlarn toplu bir deerlendirmesi için
bkz. Mehmet Öz, Osmanl’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcular, Dergâh Yaynlar, stanbul 1997.
Devlet-reaya ilikisi hakknda bkz. Gül Akylmaz, “Osmanl Devletinde Reaya Kavram ve Devlet-
Reaya likileri”, Osmanl, 4, Yeni Türkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.40-54.
75 Özer Ergenç, “Osmanl Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Baz Açklamalar”, Osmanl, 4, Yeni
Türkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.34.
42