OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE HALEP - orsam

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE HALEP
___________________________________________________________________________________
yan reaya esnaf ve tüccar eklinde iki snf halinde yaarlard. nanç ve din açsndan
ise Müslim ve Gayrimüslim eklinde snflandrlmaktayd 76.
Özetle söylemek gerekirse, Osmanl toplumunda bireyler, ayn anda birden
fazla belirli gruplarn üyesi idiler. Örnein Osmanl toplumunda bir ayakkabc,
hem ehirli, hem esnaf, hem de mensup olduu dine göre Müslim ya da Gayrimüslim
gruplarn içinde yer alyordu. Burada önemli olan devletin, bütün reayay, herhangi
bir ayrma tabi tutmadan, ayr ayr gruplarn üyesi olarak kabul etmesi ve
üyesi bulunduu grupla birlikte kayt altna almasdr. Buna Osmanl belgelerinin
diliyle “defterlü” olmak denirdi. Bu, hem devlet hem de toplumun bireyleri açsndan
çok önemli idi. Bu, aidiyeti belirleyen bir uygulama idi. Öyle ki devlet hem insan,
hem de gelir kaynaklarn tek tek tespit ederek çeitli defterlere kaydetmeyi,
temel görevlerinden sayard. Bu, hem kayt d ekonomi için önemliydi; hem de
devletin kendi uyruu altnda yaayan reayasnn güvenliini salamas açsndan
elzem bir uygulama idi. u durumda Osmanl toplumunun bireyleri, mutlaka belli
bir mekânda yaamak ve mutlaka bir grubun üyesi olmak durumundadr. Zira,
teb‘a “defterlü” olursa padiah buyruu geçerli olabilirdi, aksi takdirde denetimi
salamak ve oraya bir hizmet götürmek mümkün olmazd.
Salnamelerdeki verilere baktmzda, Halep örneinde bir Osmanl tara
toplumunun, daha çok “millet” tabiri ile birtakm kompartmanlara ayrldn
görmekteyiz. Müslüman, Rum, Ermeni, Ermeni Katolik, Protestan gibi 77. Bilindii
gibi “millet”, Osmanl Devleti’nde dinî zümreleri ifade etmek için kullanlan bir
terimdir. Zira 16–18. yüzyllarda, Osmanl belgelerinde, “millet-i Ermeniyân”, “milleti
selâse” gibi terimlere skça rastlanmaktadr. 19. yüzylda ise, bu terim hem Gayrimüslim
topluluklarn dinî aidiyetlerini göstermek maksadyla kullanlmtr; hem
de Franszca’daki “nation” kelimesinin karl olarak. Böyle olmakla birlikte Osmanl’da
millet sisteminin esas, etnik ve lisan aidiyetine deil, din ve mezhep esasna
dayanmaktadr. Salnamelerdeki demografik verilerin sunulduu ilgili bölümdeki
tablolarn incelenmesinden de anlalaca gibi, farkl mezhepler, farkl milletler/gruplar
olarak alglanmtr. Örnein Ermenilerin hepsi, tek bir Ermeni milleti
olarak nitelenmemektedir. Mezhebine göre Ermeni ve Ermeni Katolik olmak üzere
iki gruba ayrlmlardr. Yani, salnamelerde kullanlan tabirle, iki millete. 1850’den
sonra Ermenilerin bir ksmnn Protestan taifesinin içine girmesi ile bu kez üçüncü
bir Ermeni grubu/milleti ortaya çkmtr 78.
Özetle, Osmanl’da “millet” tabiri, modernitenin getirdii bir kavram olan
“aznlk” kelimesinin karl olarak kullanlmamtr. Ne devlet, bu Gayrimüslim
gruplara aznlk olarak bakmtr; ne de bu topluluklar kendilerini aznlk psikolojisi
içinde görmülerdir.
76 Osmanl toplumu hakknda daha ayrntl bilgi için bkz. Ahmet Tabakolu, “Osmanl çtimaî Yapsnn
Ana Hatlar”, Osmanl, 4, Yeni Türkiye Yaynlar, Ankara 1999, s.17–31.
77 Bkz. Bu eserin “Halep Sanca ve Bal Kazalarn Nüfus Bilgileri”, “Urfa ve Mara Sancaklarna
Bal Kazalarn Nüfusu” balklar.
78 Osmanl millet sistemi hakknda ayrntl bilgi için bkz. Macit Kenanolu, Osmanl Millet Sistemi:
Mit ve Gerçek, stanbul 2004; lber Ortayl, “Osmanl’da Millet Sistemi”, DA, 30, stanbul 2005, s.66-
70.
43