Nəsibə Əhməd qızı HİDROMETEOROLOJİ LÜĞƏT «Nafta Press ...

qurşağı, Şimal və Cənub
yarımkürələrində təqribən 30 0 ilə
40 0 en dairələri arasındadır. Qışda
mülayim, yayda tropik hava
kütlələrinin üstünlüyü ilə
xarakterizə olunur. Orta aylıq
temperatur 0-5 ilə 20-25 0 C
arasında dəyişilir. Qış aylarında
bəzən şaxtalar olur. Materiklərin
ş.-də musson iqlimli rütubətli
subtropiklər üstündür torpaqları
sarı-qonur, sarı və qırmızı, bitki
örtüyü həmişəyaşıl enliyarpaqlı
meşə formasiyalarıdır. Materiklərin
daxili rayonlarında quru
subtropiklər yayılmışdır; torpaqları
boz və qonur, bitkiləri sübtropik
səhra və yarımsəhra tiplidir. S.q-ın
dağlıq rayonları üçün dağ meşələri
(orta qurşaqda), alp çəmənləri və
buzlaqlar (yuxarı qurşaqda)
xarakterikdir. Köhnə SSRİ
ərazisindəki S.q. rütubətli
subtropiklərə (Qafqazın Qara
dəniz sahillərinin mərkəzi və
cənub hissələri, Kolxida ovalığı),
yayı quraq keçən yarımrütubətli
subtropiklərə (Lənkəran ovalığı),
Aralıq dənizi tipli yarımquru
subtropiklərə (Qafqazın Qara
dəniz sahillərinin şm.hissəsi,
Krımın c.sahili) və quru
subtropiklərə Həftəran vadisi, Kür-
Araz ovalığı, Orta Asiya
səhralarının c.kənarı) ayrılır. S.q.da
mədəni landşaft geniş
yayılmışdır. Okean hissəsi suyunun
yüksək temperaturu (15-16 0 C) və
duzluluğu ilə xarakterizə olunur;
canlı aləmi kasıbdır.
SUFFOZİYA (lat.suffossio –
179
altını oyma)-yeraltı sular vasitəsi
ilə süxurdarın arasındakı yumşaq
xırda hissəciklərin yuyulması və
üstdə yerləşən qatın çökməsi
nəticəsində yer səthində qıf və
tabaq formalarında çökəklər əmələ
gəlməsinə deyilir. S.lyoss səthində
daha geniş yayılır.
SUGÖTÜRÜCÜ QURĞU –
sugötürücü – hidroenergetika, su
təchizatı, irriqasiya və s.
məqsədlər üçün səthi və yeraltı
mənbələrdən su götürən
hidrotexniki qurğu. S.q-lar adətən
başqa hidrotexniki qurğularla
birlikdə tikilir və bütün qurğular
kompleksi sugötürən qovşaq
adlanır. S.q. kanal, boru kəməri,
tunel və s. suaparana lazımi
miqdarda və keyfiyyətdə su
buraxmalıdır. SES, su təchizatı
sistemi və irriqasiya S.q.-larına
bölünür: SES S.q.-su alçaq basqılı
və dərinlik, su təchizatı sisteminin
S.q.-su mənbələrinə görə çay, su
anbarı, göl, dəniz və s. tipli
irriqasiya S.q.-ları isə bəndli və
bəndsiz olur. Su təsərrüfatı
sistemində S.q. baş qurğu da
adlanır. Yeraltı suları Yer səthinə
qaldırmaq üçün şaquli (qazıma
quyusu, şaxta quyusu) və üfüqi
(xəndəkvari, lağım) S.q.-lar habelə
kaptaj qurğularından istifadə
edilir.
SUKEÇİRƏN SÜXURLAR –
məsamələri xeyli geniş olub,
üzərindəki suyun bir hissəsinin alt
qatlara keçməsinə yol verən
süxurlara deyilir. Bütün süxurlar
su keçirmələrinə görə üç qrupa