Nəsibə Əhməd qızı HİDROMETEOROLOJİ LÜĞƏT «Nafta Press ...

dağılması və aşınma məhsulunun
sovrulub başqa yerə aparılması. D.
nəticəsində səhralarda qəribə
relyef formaları (göbələk, yastıq,
taxça, sütun, qala və s. şəklində)
əmələ gəlir. D. adətən, struktursuz
torpaqlarda, qumlarda və bitkisiz
sahələrdə baş verir. D. əkinçiliyə
zərər vurur; K.t. bitkilərini məhv
edir. Mübarizə tədbirləri: düzgün
növbəli əkinlərin tətbiqi, tarlaqoruyucu
meşə zolaqlarının
salınması, qumun bərkidilməsi və s.
DEKADA – on günlük dövr.
(zaman). Çox vaxt meteoroloji
elementlərin orta qiymtələri
dekadalarla hesablanır.
DELTA – çayların aşağı
axınlarında (mənsəb hissəsində)
çay qolları şəbəkəsi ilə
parçalanmış çay çöküntülərindən
ibarət ovalıq. D. çay axımı, dəniz
dalğaları, qabarma-çəkilmə və
gətirmə-qovulma axınlarının
mürəkkəb qarşılıqlı təsiri
nəticsində yaranır. Çay
məcrasındakı qısa dil və sualtı
dayazlıqlar (saylar) daşqın zamanı
getdikcə böyüyür və məcranı
qollara parçalayan adalara çevrilir.
Deltaların böyümə sürəti ildə bir
neçə metrdən bir neçə yüz
metrədək ola bilir. Gətirmələr sərfi
davamlı azaldıqda deltanın sahəsi
kiçilir. Kür çayı Xəzər dənizinə
töküldüyü yerdə sahəsi 100 km 2
olan delta əmələ gətirmişdir.
DELÜVİ, (lat. Deluo -
yuyuram) DELÜVİAL
ÇÖKÜNTÜLƏR – yağış və qar
suları vasitəsi ilə, həmçinin ağırlıq
50
qüvvəsi və s.-nin təsiri ilə aşınma
məhsullarının dağ yamaclarının
aşağı hissələrində və ətəklərində
yığılması.
DENDROİQLİMŞÜNASLIQ –
ağacların illik halqalarının eninin
tərəddüdü ilə keçmişin iqlimini
müəyyənləşdirən elm.
DENUDASİYA (lat. Denudatio
- çılpaqlaşma) – Yer
səthində süxurların su, külək buz
və s. ilə dağılması, yüksək
sahələrdən alçaq sahələrə
aparılması proseslərinin məcmusu.
D.-ya aşınma, eroziya, abraziya,
korroziya, deflyasiya kimi
proseslər daxildir. Yer səthi
relyefinin dəyişilməsində və yeni
relyef formalarının əmələ
gəlməsində D.-nın rolu böyükdür.
D. süxurları parçalayıb dağıdaraq
relyefi alçaldır, hamarlayır, dağlıq
sahələri denudasion düzənliklərə
(peneplenlərə) çevirir. D.
proseslərinin intensivliyi D-nın baş
verdiyi rayonun tektonik
hərəkətlərinin və iqliminin
xüsusiyyətlərindən, süxurların
petroqrafik tərkibindən, torpaqbitki
örtüyünün xüsusiyyətlərindən
və s.-dən asılıdır.
DEPRESSİYA - (lat. Deptructio-enmə)-geomorfologiyada
yer
səthində forma və mənşəyindən
asılı olmayaraq dibi okean
səviyyəsindən aşağıda yerləşən
çökəyə deyilir. Məs.: Xəzər dənizi,
Ölü dəniz, Baykal gölü, Turfan
çökəyi.
DƏM QAZI - Atmosferin əsas
çirkləndiricisi olduqca möhkəm