Nəsibə Əhməd qızı HİDROMETEOROLOJİ LÜĞƏT «Nafta Press ...

sərfinin, gətirmələrin, kimyəvi
tərkibin, temperaturunun, buz
hadisələri, məcra prosesləri və s.
elementlərinin iqlim şəraitindən,
yatağın relyefindən və
formasından asılı olaraq
dəyişməsi, daha doğrusu bu
dəyişmənin gedişi.
ÇAY SİSTEMİ – çayın
hövzəsində bütün çayların ardıcıllıqla
birləşərək dənizə və ya gölə
tökülən vahid bir çay əmələ
gətirməsinə deyilir.
Suyunu bilavasitə dəniz və
göllərə axıdan çaya əsas çay deyilir.
Əsas çaya qovuşan çaylar
onun birinci dərəcəli qolları, birinci
dərəcəli qollara tökülən çaylar isə
onun ikinci dərəcəli qolları hesab
olunur. Əsas çay öz qolları ilə
birlikdə çay sistemi adlanır.
Çay sistemi əsas etibarı ilə
çayların uzunluğu, çay şəbəkəsinin
sıxlığı, çayın əyriliyi və onun şaxələnmə
dərəcəsi ilə səciyyələndirilir.
Çayın uzunluğu 1:50 000, 1:100
000 və digər əlverişli miqyaslı
xəritələr üzərində kurvimetr və ya
pərgarla ölçülür.
ÇAY ŞƏBƏKƏSİ – öz dərələri
ilə ərazini parçalamış iri və xırda
çay sistemlərinin məcmusu. Ç.ş.nin
əsas göstəricisi onun sıxlığıdır.
ÇAY ŞƏBƏKƏSİNİN SIXLIĞI
- ümumiyyətlə, çay şəbəkəsinin
sıxlığı ən çox atmosfer yağıntıları
ilə əlaqədardır. Yağıntılar çox olan
yerdə şəbəkənin də sıxlığı çox
olur. Məsələn, Sibir ərazisinin
yağmuru və rütubəti çox olan
zonalarında çay şəbəkəsinin sıxlığı,
43
quraqlıq zonalarındakına nisbətən
(Orta Asiya) çoxdur. İllik atmosfer
yağıntılarının 1000 mm-ə çatan
Böyük Qafqaz dağlarının cənub
ətəklərində çay şəbəkəsinin sıxlığı
0,95-0,97 km/km 2 qədər olur. Çay
şəbəkəsinin sıxlığına digər amillər
relyef, litoloji tərkib, torpaq - bitki
örtüyü və s. də təsir göstərir.
Hövzə və ya digər ərazilərdəki
bütün çayların (müvəqqəti
quruyan çaylar daxil olmaqla)
uzunluğunun ( L) hövzənin və
ya ərazinin sahəsinə (kvadrat
kilometrlə) nisbəti.
L
p =
F
Ç.ş.s. səthi axımın göstəricisi
sayılır.
Azərbaycanda çay şəbəkəsinin
sıxlığı coğrafi zonalardan asılı
olaraq dəyişkəndir. Çay
şəbəkəsinin ən çox sıxlığı
Lənkəran (>0,84 km/km 2 ), ən az
sıxlığı isə Abşeron-Qobustan
(