kodeks cywilny - Gandalf

Tytuł I. Przepisy wstępne
powoda nie będzie mogło być w przyszłości skutecznie dochodzone. Nic nie stoi jednak na
przeszkodzie, aby dłużnik posłużył się zarzutem nadużycia prawa w wypadku, gdy np. wierzyciel
nie poniósł szkody majątkowej (lub była ona obiektywnie nieznaczna), a przy tym uszczerbki
w jego dobrach niemajątkowych („obiektywnie godnym ochrony interesie”, który zostaje naruszony
w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania) wydają się nie
zasługiwać na kompensację (W. Borysiak, Zastrzeżenie kary…, s. 17).
11. Zasada, zgodnie z którą bank nie może przeciwstawić beneficjentowi akredytywy zarzutów
ze stosunku pokrycia i stosunku waluty, nie wyłącza podniesienia przez bank wobec
beneficjenta zarzutu nadużycia prawa, opartego na naruszeniu przez beneficjenta stosunku
waluty (wyrok SN z 22 kwietnia 1999 r., II CKN 204/98, OSNC 2000, nr 1, poz. 4, z glosą
krytyczną W. Popiołka, OSP 2000, nr 3, poz. 43).
12. Zarzut nadużycia prawa nie może być skutecznie podnoszony, gdy przepis prawa rozstrzyga
w sposób jednoznaczny określoną sytuację, nie pozostawiając sędziemu marginesu cennego,
nawet jeżeli można było uznać, że dochodzi do pokrzywdzenia jednej ze stron. Art. 5 k.c. nie
może stanowić podstawy do zaniechania lub ograniczenia (nabycia lub utraty) istniejących
praw podmiotowych. Ponadto art. 5 k.c. nie może być podstawą odmowy stwierdzenia nabycia
własności przez zasiedzenie, ponieważ nabycie to następuje ex lege (K. Czerwińska-Koral, Glosa
do uchwały SN z 26 października 2007 r., III CZP 30/07, PPP 2008, nr 4, s. 95).
13. Stosowanie art. 5 jest możliwe, gdy przepis szczególny, odwołujący się do zasad współżycia
społecznego bądź też społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, będzie określał
również skutki tego naruszenia. Dla przykładu, jeżeli art. 58 § 2 k.c. stanowi, że nieważna jest
czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, to sąd, stwierdzając nieważność
czynności – po ustaleniu okoliczności faktycznych uzasadniających taki wniosek – nie będzie
powoływał się na art. 5. W takim wypadku trudno byłoby mówić o korzystaniu z prawa przez
osobę powołującą się na nieważną czynność prawną w sposób sprzeczny z normami społecznymi
i o nadużywaniu prawa podmiotowego.
14. W przypadku rozstrzygania sporu powstałego na tle wykonania umowy sąd będzie mógł
(a właściwie będzie zobowiązany w razie podniesienia odpowiedniego zarzutu) rozstrzygnąć
nie tylko o tym, czy cel i treść umowy nie sprzeciwiają się zasadom współżycia społecznego,
ale w razie zajęcia negatywnego stanowiska w tej kwestii także o tym, czy powód – domagając
się wykonania umowy – nie nadużywa prawa podmiotowego, a więc czy nie korzysta z niego
w sposób sprzeczny z art. 5.
15. Wykładnia art. 5 pozwala w szczególności odróżnić okoliczność przysługiwania prawa
lub jego nabycia (w znaczeniu statycznym) od wykonywania prawa (znaczenie dynamiczne).
Nie można zatem stosować art. 5 w odniesieniu do samego nabycia prawa, w tym nabycia ex
lege (np. w wyniku spadkobrania nie można uniemożliwić nabycia prawa do spadku, powołując
okoliczność sprzecznego z zasadami współżycia społecznego postępowania spadkobiercy względem
spadkodawcy – poza ściśle uregulowaną instytucją niegodności dziedziczenia – art. 928)
oraz wydziedziczenia art. 1008 k.c. (por. wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP
2005, nr 6, s. 111, z glosą aprobującą T. Justyńskiego).
Wybrane tezy z orzecznictwa
Art. 5
16. Art. 5 jest najważniejszym z przepisów zawierających klauzule generalne. Stanowi on, że
treść (granice) wszystkich uprawnień materialnego prawa cywilnego określają nie tylko normy
prawne tworzące poszczególne uprawnienia, ale także zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze
przeznaczenie prawa. Taki jest sens zawartego w przepisie sformułowania,
iż działanie lub zaniechanie formalnie zgodne z treścią prawa podmiotowego, lecz sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, nie
jest uważane za wykonywanie prawa i nie podlega ochronie.
Piotr Nazaruk
29