P ploeg<strong>en</strong> 5, 9, 16 podzol R refer<strong>en</strong>tie biologische 3 bodemkwaliteit 14 reg<strong>en</strong>worm<strong>en</strong> 5, 7, 13, 14, 15, 16 rivierklei S 3, 6, 7 schaalvergroting 20, 29, 30 schimmels 1, 7, 8, 13, 14, 16, 30 snijmaïs 3, 6, 10, 11, 12, 14, 16, 17, 21, 23, 24, 26 specialisatie 21, 30 spor<strong>en</strong>elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 1, 5, 6, 8, 17, 28 substraatteelt 2 suikerbiet<strong>en</strong> T 5, 6, 10, 11, 13, 17, 25, 26 textuur V 1, 3, 20 ve<strong>en</strong>grond 3, 6,8,10, 16, 19, 20, 27 verdichting 1, 7, 14, 16, 20, 22, 26, 29, 30 vergisting 20 vochtlever<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> 21 vochtvoorzi<strong>en</strong>ing 20, 28 voedselrijkdom 28 voedselweb 7, 13, 30 vruchtwisseling W 11, 12, 15, 20, 21, 30 waterbeheer 21, 28, 29 watercultuur 2 Wet bodembescherming 22 wintertarwe 5, 9, 11, 21, 26, 29 World Soil Charter 2 142 | Index Z zandgrond 3, 4, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 15, 16, 19, 21, 23, 26, 28, 29 zeeklei 3, 6, 7, 11, 12, 15, 23 ziektewering 1, 8, 19 zoutgehalte 26, 28 zuurgraad 1, 3, 4, 6, 8, 14, 17, 28 zwavel 1, 4, 7, 17
Colofon Illustratieverantwoording (11) BIS Nederland, Alterra (14) ABBOTT, L. K. & MURPHY, D. V. (2007). Soil Biological Fertility : A Key to Sustainable Land Use in Agriculture. Dordrecht: Springer. (18-1) SMALING, E. M. A. OENEMA, O. & FRESCO, L. O. (1999). Nutri<strong>en</strong>t disequilibria in agroecosystems : concepts and case studies.Wallingford: CABI Publishing.(19) Chris Blok (20) Gerard Velthof (22-1) Blgg AgroXpertus (23-1) DE BAKKER, H. & SCHELLING, J. (1966).Systeem van bodemclassificatie voor Nederland : de hogere niveaus. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Pudoc. (23-2) Marjoleine Hanegraaf (24) Kees Ko<strong>en</strong>ders (27) Blgg AgroXpertus (30) Louis Bolk Instituut (31-2) Maynard Reece (34) Adviesbasis voor de bemesting van grasland <strong>en</strong> voedergewass<strong>en</strong> & akkerbouw- <strong>en</strong> vollegrondsgro<strong>en</strong>t<strong>en</strong>gewass<strong>en</strong> (35-1) Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit (35-2) Blgg AgroXpertus (39-1) JOHNSTON, A. E. (1997). The Value of Long-Term Field Experim<strong>en</strong>ts in Agricultural, Ecological, and Environm<strong>en</strong>tal Research. In Advances in Agronomy pp. 291-333. (39-2) DIENST LANDBOUW EN BODEMBESCHERMING (2009). Organische stof in de bodem. Brussel: Vlaamse Overheid. (42-1) NMI (2000). Praktijkgids Bemesting. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Nutri<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Managem<strong>en</strong>t Instituut (43) HAIDER, K. & SCHÄFFER, A. (2009). Soil biochemistry. Enfield, N.H: Sci<strong>en</strong>ce. (44) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bladramm<strong>en</strong>as_gro<strong>en</strong>bemesting_Raphanus_sativus_subsp._oleiferus.jpg (46) www.k<strong>en</strong>nisakker.nl (50-1) ANONYMOUS (2008). Werkblad Organische Stofbalans uit “Zorg voor Zand”. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: NMI, ASG <strong>en</strong> LBI. (50-2) www.k<strong>en</strong>nisakker.nl (51-2) WUR, A.O.C. (2010). K<strong>en</strong>nis van Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR bestemd voor AOC-onderwijs : lespakket gezond in de grond. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR. (54) VAN DIJK, W. DEKKER, P. H. M. TEN BERGE, H. F. M. SMIT, A. L. & VAN DER SCHOOT, J. R. (2007). Aanscherping van fosfaatgebruiksnorm<strong>en</strong> op bouwland bij akker- <strong>en</strong> tuinbouwgewass<strong>en</strong> : verk<strong>en</strong>nig van noodzaak <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> tot differ<strong>en</strong>tiatie. Lelystad: Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. AGV. (55) SCHILS, R. L. M. VAN DIJK, W. VAN MIDDELKOOP, J. C. OENEMA, J. VERLOOP, K. HUIJSMANS, J. EHLERT, P. A. I. VAN DER SALM, C. VAN REULER, H. VREEBURG, P. DEKKING, A. J. G. VAN GEEL, W. & VAN DER SCHOOT, J. R. (2012). Effect van mestbeleid op bodemvruchtbaarheid <strong>en</strong> gewasopbr<strong>en</strong>gst; evaluatie meststoff<strong>en</strong>wet 2012: deelrapport ex-post. p. 122. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra. (58) VAN DIJK, W. DEKKER, P. H. M. TEN BERGE, H. F. M. SMIT, A. L. & VAN DER SCHOOT, J. R. (2007). Aanscherping van fosfaatgebruiksnorm<strong>en</strong> op bouwland bij akker- <strong>en</strong> tuinbouwgewass<strong>en</strong> : verk<strong>en</strong>nig van noodzaak <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> tot differ<strong>en</strong>tiatie. Lelystad: Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. AGV. (59-1) Blgg AgroXpertus (59-2) www.k<strong>en</strong>nisakker.nl (62) Ron de Goede (63) Ron de Goede (64) An Vos (66) Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit (67) RUTGERS, M. MULDER, C. SCHOUTEN, A. J. BLOEM, J. BOGTE, J. J. BREURE, A. M. BRUSSAARD, L. DE GOEDE, R. G. M. FABER, J. H. JAGERS OP AKKERHUIS, G. A. J. M. KEIDEL, H. KORTHALS, G. W. SMEDING, F. W. TER BERG, C. & VAN EEKEREN, N. (2007). Typering<strong>en</strong> van bodemecosystem<strong>en</strong> in Nederland met ti<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>ties voor biologische bodemkwaliteit. Bilthov<strong>en</strong>: RIVM. (71) BOS, J. DE HAAN, J. & SUKKEL, W. (2007). Energieverbruik, broeikasgasemissies <strong>en</strong> koolstofopslag: de biologische <strong>en</strong> gangbare landbouw vergelek<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, Plant Research International. (75) Louis Bolk Instituut (83) R<strong>en</strong>é Rietra (86) SCHOUMANS, O. F. (2004). Inv<strong>en</strong>tarisatie van de fosfaatverzadiging van landbouwgrond<strong>en</strong> in Nederland. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra. (87) BOUMANS, L. J. M. & FRATERS, B. (2011). Nitraatconc<strong>en</strong>traties in het bov<strong>en</strong>ste grondwater van de zandregio <strong>en</strong> de invloed van het mestbeleid : visualisatie afname in de periode 1992 tot 2009. Bilthov<strong>en</strong>: RIVM. (90) VAN DEN AKKER, J.H. & HOOGLAND, T. (2011) Comparison of risk assessm<strong>en</strong>t methods to determine the subsoil compaction risk of agricultural soils in The Netherlands. Soil & Tillage Research 114, 146-154. (95) VAN DAM, H. M. DE BOER, H. C. DE BEUZE, M. VAN DER KLOOSTER, A. KATER, L. J. M. VAN GEEL, W. & VAN DER STEEG, P. (2006). Duurzaam bodemgebruik in de landbouw: advies uit de praktijk. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. (102) Blgg AgroXpertus (103) SCHILS, R. L. M. VAN DIJK, W. VAN MIDDELKOOP, J. C. OENEMA, J. VERLOOP, K. HUIJSMANS, J. EHLERT, P. A. I. VAN DER SALM, C. VAN REULER, H. VREEBURG, P. DEKKING, A. J. G. VAN GEEL, W. & VAN DER SCHOOT, J. R. (2012). Effect van mestbeleid op bodemvruchtbaarheid <strong>en</strong> gewasopbr<strong>en</strong>gst; evaluatie meststoff<strong>en</strong>wet 2012: deelrapport ex-post. p. 122. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra. (104) Handelsonderneming K.A. van Spijker (106) LUESINK, H. H. BLOKLAND, P. W. & BOSMA, J. N. (2011). Monitoring mestmarkt 2010 : achtergronddocum<strong>en</strong>tatie. D<strong>en</strong> Haag: LEI Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR. (107) VELTHOF, G. L. (2011). Synthese van het onderzoek in het kader van de Pilot Mineral<strong>en</strong>conc<strong>en</strong>trat<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR. (108) Kor Zwart (111) AGENTSCHAPNL (2010). Statusdocum<strong>en</strong>t bio-<strong>en</strong>ergie. Utrecht: Ag<strong>en</strong>tschap NL. (114) SCHAPENDONK, A. H. C. M. STOL, W. & WIJNANDS, J. H. M. (1998). Effect<strong>en</strong> van klimaatverandering op fysieke <strong>en</strong> economische opbr<strong>en</strong>gst van e<strong>en</strong> aantal landbouwgewass<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: AB-DLO. (115) KATTENBERG, A. (2008). De toestand van het klimaat in Nederland 2008. De Bilt: KNMI. (119) KUIKMAN, P. (2002). Stocks of C in Soils and emissions of CO2 from agricultural soils in the Netherlands. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra. (120) Bas van Delft (122) WAMELINK, W. RUNHAAR, H. & VAN DOBBEN, H. (2000). Abiotische randvoorwaard<strong>en</strong> voor natuurdoeltyp<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Alterra. (123) Wim Dijkman (125) Gerard Velthof (127) Gerard Velthof (130) VAN OOSTENBRUGGE, R. WOESTENBURG, M. ALKEMADE, J. R. M. VAN EGMOND, P. M. VAN DER HEIDE, C. M. DE KNEGT, B. & MELMAN, T. C. P. (2010). Wat natuur de m<strong>en</strong>s biedt : ecosysteemdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> in Nederland. Bilthov<strong>en</strong>: Planbureau voor de Leefomgeving. (131-1) Ron de Goede (131-2) The Soil Company Vormgeving Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, Communication Services Druk De Swart, D<strong>en</strong> Haag 30 vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> | Alterra | 143
- Page 1:
Voorwoord 30 vragen en antwoorden o
- Page 4 and 5:
2 | Voorwoord
- Page 6 and 7:
4 | Inleiding
- Page 8 and 9:
Inhoud 1 Wat is bodemvruchtbaarheid
- Page 10 and 11:
11 Hoeveel organische stof wordt aa
- Page 12 and 13:
24 Wat is het effect van mestverwer
- Page 14 and 15:
The Wageningen vision on education
- Page 16 and 17:
Fysische bodemvruchtbaarheid omvat
- Page 18 and 19:
Waarom is bodemvruchtbaarheid belan
- Page 20 and 21:
12000 10000 8000 6000 24000 2000 18
- Page 22 and 23:
Hoe vruchtbaar zijn onze oorspronke
- Page 24 and 25:
22 | Hoe vruchtbaar zijn onze oorsp
- Page 26 and 27:
Hoe meet je bodemvruchtbaarheid? 4
- Page 28 and 29:
26 | Hoe meet je bodemvruchtbaarhei
- Page 30 and 31:
Kun je bodemvrucht- baarheid met he
- Page 32 and 33:
30 | Kun je bodemvruchtbaarheid met
- Page 34 and 35:
Wat is de zuurgraad? 6
- Page 36 and 37:
34 | Wat is de zuurgraad? De zuurgr
- Page 38 and 39:
Wat is organische stof? 7
- Page 40 and 41:
Chelatie. De uiteinden van organisc
- Page 42 and 43:
Is alle organische stof gelijk? 8
- Page 44 and 45:
42 | Is alle organische stof gelijk
- Page 46 and 47:
Wat is een groenbemester? 9
- Page 48 and 49:
46 | Wat is een groenbemester? Vang
- Page 50 and 51:
Wat is een organische stof balans?
- Page 52 and 53:
Gewassen Er zijn grote verschillen
- Page 54 and 55:
Hoeveel organische stof wordt aange
- Page 56 and 57:
Jaarlijkse aanvoer aan effectieve o
- Page 58 and 59:
Hoe beïnvloedt het mestbeleid de a
- Page 60 and 61:
Effect van een fosfaatgebruiksnorm
- Page 62 and 63:
Wat leeft er in de bodem? 13
- Page 64 and 65:
• Carnivoren zijn ook consumenten
- Page 66 and 67:
Hoe staat het bodemleven ervoor? 14
- Page 68 and 69:
Bodembiologische Indicator De biolo
- Page 70 and 71:
Wat is het belang van bodemvruchtba
- Page 72 and 73:
70 | Wat is het belang van bodemvru
- Page 74 and 75:
Wat is het effect van grondbewerkin
- Page 76 and 77:
Minimale grondbewerking Ongeveer vi
- Page 78 and 79:
Houden bemestings- adviezen rekenin
- Page 80 and 81:
78 | Houden bemestingsadviezen reke
- Page 82 and 83:
Wat zijn bodemverbeteraars? 18
- Page 84 and 85:
82 | Wat zijn bodemverbeteraars? Bi
- Page 86 and 87:
Kan bodemvrucht- baarheid te hoog z
- Page 88 and 89:
86 | Kan bodemvruchtbaarheid te hoo
- Page 90 and 91:
Wat zijn de bedreigingen voor bodem
- Page 92 and 93:
Kaderrichtlijn bodem De Kaderrichtl
- Page 94 and 95: Hoe ziet de praktijk het belang van
- Page 96 and 97: Mesttoediening op kleigrond Op bouw
- Page 98 and 99: Wat is het Nederlandse beleid over
- Page 100 and 101: 98 | Wat is het Nederlandse beleid
- Page 102 and 103: Heeft het mestbeleid effect op de f
- Page 104 and 105: • Bij de toestand laag is de gebr
- Page 106 and 107: Wat is het effect van mestverwerkin
- Page 108 and 109: Tot slot kan mestscheiding op het e
- Page 110 and 111: Wat is de invloed van energieproduc
- Page 112 and 113: Mestvergisting Tijdens vergisting z
- Page 114 and 115: Wat is het effect van klimaatverand
- Page 116 and 117: meer verslemping optreden. Op kleig
- Page 118 and 119: Hoe leg je koolstof vast in de bode
- Page 120 and 121: Veengronden kunnen veel koolstof op
- Page 122 and 123: Welke rol speelt bodemvruchtbaarhei
- Page 124 and 125: Omgevingsfactoren Voorbeeld van de
- Page 126 and 127: Wat zijn de belangrijkste kennisvra
- Page 128 and 129: Organische stof en chemische bodemv
- Page 130 and 131: Wat brengt de toekomst? 30
- Page 132 and 133: 130 | Wat brengt de toekomst? Bodem
- Page 134 and 135: Geraadpleegde deskundigen Henry van
- Page 136 and 137: Schriftelijke bronnen 1 Abbott, L.K
- Page 138 and 139: 11 Schils, R.L.M., W. van Dijk, J.C
- Page 140 and 141: 20 Hack-ten Broeke, M.J.D., C.L. va
- Page 142 and 143: Index A aaltjes 1, 8, 9, 13, 29, 30