Els mapes del territori de Catalunya durant dos-cents anys, 1600-1800
Els mapes del territori de Catalunya durant dos-cents anys, 1600-1800
Els mapes del territori de Catalunya durant dos-cents anys, 1600-1800
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
teriores. Citaremos sólo las que correspon<strong>de</strong>n a ediciones incunables:<br />
– Vicenza, 1475 (no contiene mapas).<br />
– Bolonia, 1477.<br />
– Roma, 1478.<br />
– Florencia, 1482 (la que es objeto <strong>de</strong> este comentario).<br />
– Ulm, 1482.<br />
– Roma, 1490.<br />
Pero en los mapas correspondientes <strong>de</strong> la península Ibérica<br />
<strong>de</strong> estas otras ediciones no consta la referencia concreta <strong><strong>de</strong>l</strong> topónimo<br />
referido al Principado <strong>de</strong> Cataluña.<br />
Cataluña <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los mapas parciales <strong>de</strong> la península Ibérica<br />
La presencia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>territori</strong>o catalán compartido con los <strong>territori</strong>os<br />
vecinos representa el paso inmediatamente anterior a la<br />
publicación <strong>de</strong> mapas <strong><strong>de</strong>l</strong> Principado individualiza<strong>dos</strong>.<br />
La primera noticia que tenemos <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> mapas correspon<strong>de</strong><br />
al que se publicó en el atlas <strong>de</strong> Johannes Metellus titulado<br />
Hispania tabulis aeneis expressa..., en el año 1595, y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
que se conserva un ejemplar, quizá único en el estado español,<br />
en la Biblioteca <strong>de</strong> <strong>Catalunya</strong> (E4-IX-10).<br />
El atlas está formado por 10 mapas <strong>de</strong> pequeño formato,<br />
i<strong>de</strong>ntifica<strong>dos</strong> por las letras A-I. El primero correspon<strong>de</strong> a una<br />
imagen <strong>de</strong> la península Ibérica claramente inspirada en la versión<br />
que Ortelius publicó en el Theatrum Orbis Terrarum. La<br />
lámina i<strong>de</strong>ntificada por la letra I correspon<strong>de</strong> al mapa titulado<br />
Aragonia et Catalonia. Aragón y Cataluña (14,5 x 21 cm).<br />
Para nosotros representa la primera imagen <strong>de</strong> Cataluña<br />
compartida con un <strong>territori</strong>o vecino; en este caso, Aragón. Des<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su contenido, aporta pocas variaciones respecto<br />
a la lámina A <strong>de</strong> este atlas, <strong>de</strong>dicada a la península Ibérica,<br />
que, como ya se ha mencionado, tiene una estrecha relación con<br />
la versión orteliana.<br />
Con todo, el hecho <strong>de</strong> que se pueda datar a finales <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />
XVI permite incluirlo entre estos documentos previos a la aparición<br />
<strong>de</strong> las plantas individualizadas <strong><strong>de</strong>l</strong> Principado elaboradas<br />
ya con unos resulta<strong>dos</strong> mucho más satisfactorios. 6<br />
Mapas <strong><strong>de</strong>l</strong> Principado <strong>de</strong> Cataluña. Generalida<strong>de</strong>s y selección<br />
comentada<br />
Esta exposición consta <strong>de</strong> 64 mapas <strong><strong>de</strong>l</strong> Principado <strong>de</strong> Cataluña,<br />
to<strong>dos</strong> ellos reproduci<strong>dos</strong> en el catálogo, <strong>de</strong> una calidad muy aceptable<br />
y acompaña<strong>dos</strong> <strong>de</strong> la máxima información cartobibliográfica<br />
que nos ha sido posible obtener.<br />
No po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>dicar un comentario individual a cada mapa.<br />
Nos hemos limitado a estudiar con una cierta profundidad el<br />
que figura en el primer lugar <strong>de</strong> la muestra, por el motivo <strong>de</strong><br />
que to<strong>dos</strong> los indicios nos llevan a pensar que pueda tratarse<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> primer mapa <strong>de</strong> Cataluña impreso y conocido. Este estudio<br />
viene a continuación <strong>de</strong> este texto general introductorio.<br />
199<br />
Aun así, antes <strong>de</strong> entrar en el tema <strong>de</strong> unas conclusiones<br />
generales sobre la valoración y el papel <strong>de</strong> los mapas <strong>de</strong> Cataluña<br />
en el contexto europeo <strong><strong>de</strong>l</strong> momento, <strong>de</strong>dicaremos unas pocas<br />
líneas a comentar unos cuantos <strong>de</strong> ellos que por sus características<br />
merecen que la <strong>de</strong>scripción cartobibliográfica sea completada<br />
con unas breves observaciones individualizadas. Son un<br />
total <strong>de</strong> cinco, cifra que representa sólo un 7% largo <strong><strong>de</strong>l</strong> total.<br />
Naturalmente, como cualquier otra selección, es casi imposible<br />
que no tenga una cierta <strong>dos</strong>is <strong>de</strong> subjetividad; ello, en todo caso,<br />
sería per omisión, nunca por inclusión poco fundamentada. Los<br />
motivos <strong>de</strong> la selección han sido varia<strong>dos</strong>: por su condición <strong>de</strong><br />
ejemplar único conocido (caso <strong><strong>de</strong>l</strong> núm. 1), por razones históricas,<br />
por la forma <strong>de</strong> tratar su temática, o por otros motivos que<br />
en cada caso se van explicitando. El or<strong>de</strong>n interno <strong>de</strong> esta selección<br />
se basa en la fecha <strong>de</strong> publicación <strong><strong>de</strong>l</strong> mapa.<br />
1. La primera pieza seleccionada, datada en el año 1643, correspon<strong>de</strong><br />
a una versión chapucera mezcla <strong>de</strong> <strong>dos</strong> mapas publica<strong>dos</strong><br />
anteriormente, a principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo: el mapa <strong>de</strong> Vrients<br />
<strong>de</strong> 1602-1605, a pesar <strong>de</strong> que según su autor, José Pellicer <strong>de</strong><br />
Ossau y Salas-Tovar, cronista mayor <strong><strong>de</strong>l</strong> rey Felipe IV <strong>de</strong> Castilla,<br />
se basó en la planta <strong>de</strong> Cataluña <strong>de</strong> Mercator publicada en<br />
1611. Por la fecha <strong>de</strong> publicación se ve que correspon<strong>de</strong> al perío -<br />
do <strong>de</strong> la Guerra <strong>de</strong> los Segadores, que se había iniciado en el<br />
año 1640. Correspon<strong>de</strong> a la lámina número 14 <strong><strong>de</strong>l</strong> catálogo.<br />
Sólo hay que ver la ornamentación <strong>de</strong> la cartela <strong><strong>de</strong>l</strong> título,<br />
que es exactamente igual que la que aparece en el mapa <strong>de</strong><br />
Vrients, colocada también en el mismo lugar, y la ornamentación<br />
y posición <strong>de</strong> la segunda cartela, que también coinci<strong>de</strong><br />
en su posición, aunque en este caso el texto interior ha sido<br />
substituido por el texto erróneo <strong>de</strong> Pellicer y Tovar relativo<br />
al mapa <strong>de</strong> Mercator. Asimismo, en esta versión, la toponimia<br />
se resiente, y mucho, respecto a la <strong>de</strong> los <strong>dos</strong> mapas menciona<strong>dos</strong>.<br />
7<br />
No se pue<strong>de</strong> excluir la posibilidad <strong>de</strong> que este mapa formara<br />
parte <strong>de</strong> la ilustración <strong>de</strong> un libro no i<strong>de</strong>ntificado, que habría<br />
sido encargado por el rey Felipe IV a su cronista mayor con<br />
motivo <strong>de</strong> la Guerra <strong>de</strong> Secesión que tenía lugar en Cataluña<br />
en aquellas fechas.<br />
Palau i Dulcet califica al autor como “conreador <strong>de</strong> la historiografia<br />
apòcrifa” y como “hombre <strong>de</strong> tan extensa erudición<br />
como corto <strong>de</strong> escrúpulos...”. 8<br />
Pese a estas circunstancias negativas, ha sido seleccionado<br />
para formar parte <strong>de</strong> esta corta selección. Eliminada su calidad<br />
científica, pasemos a examinar los motivos: <strong>de</strong> acuerdo<br />
con los conocimientos actuales, se trataría <strong>de</strong> la primera planta<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Principado impresa en España, y <strong>de</strong> la que conocemos<br />
tan sólo <strong>dos</strong> ejemplares. Uno está incluido en un manuscrito<br />
<strong>de</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> Palacio (Madrid), titulado Apuntamiento<br />
<strong>de</strong> las guerras entre España y Francia [1636-1647] en Italia<br />
y Cataluña (Mss. II-1113, núm. II). 9 El otro ejemplar, suelto,<br />
pertenece a una colección privada <strong>de</strong> Barcelona.<br />
6. GASSET I ARGEMÍ, JOSEP: “<strong>Els</strong> primers <strong>mapes</strong> impresos <strong>de</strong> <strong>Catalunya</strong>-Aragó”, Treballs <strong>de</strong> la Societat Catalana <strong>de</strong> Geografia, 35, 1993, pág. 41-60.<br />
7. BARELLA, ALBERT: “El primer mapa <strong>de</strong> <strong>Catalunya</strong> imprès a Espanya en el segle XVII”, Cicle <strong>de</strong> conferències presentat amb motiu <strong><strong>de</strong>l</strong> Symposium IMCOS. Barcelona,<br />
3, 4 i 5 d’octubre <strong>de</strong> 1986, 1986, pág. 9-16.<br />
8. PALAU Y DULCET, ANTONIO: Manual <strong><strong>de</strong>l</strong> librero hispanoamericano. 2a edición, vol. XII, 1959, pág. 426.<br />
9. De Mercator a Blaeu: Espanya i l’edat d’or <strong>de</strong> la cartografia a les disset províncies <strong><strong>de</strong>l</strong>s Països Baixos. FERNANDO BOUZA (ed.). Madrid: Fundación Carlos <strong>de</strong> Amberes;<br />
Barcelona: Institut Cartogràfic <strong>de</strong> <strong>Catalunya</strong>, 1996, pág. 149.