Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
metà del Cinquecento venne a Roma e scrisse Hi<strong>storia</strong> de gentibus septentrionalibus<br />
(Roma 1555) scriveva: «Praeterea, ut epistolae papyro inscriptae nunc inter homines<br />
mittuntur, ita olim Aquilonares incolae litteras ligno insculptas pro celebri genere chartarum ad<br />
invicem destinabant. Immo et nunc, suppetente papyro, in militaribus castris, aut obsi<strong>di</strong>one<br />
urbium, cortice seu co<strong>di</strong>ce arboris betulae in laminas, immo subtiles bracteas <strong>di</strong>scisso, pro<br />
scriben<strong>di</strong>s epistolis opportune utuntur, eoque securius, quo cortex huiusmo<strong>di</strong> nulla imbrium aut<br />
nivium iniuria devastatur» 52 .<br />
L’uso del lino come materia scrittoria ebbe larga <strong>di</strong>ffusione a Roma prima<br />
dell’introduzione del papiro. Si parla sui «libri lintei magistratum». Anche <strong>di</strong> questa<br />
materia non ci è rimasto alcun avanzo.<br />
Si usavano pure pezzetti <strong>di</strong> terracotta per scrivere. In Grecia erano noti gli óστρακoν,<br />
coccio, per scrivere qualche breve appunto, oppure il nome <strong>di</strong> chi si voleva che fosse<br />
ban<strong>di</strong>to dalla città (da qui il termine <strong>di</strong> «ostracismo»).<br />
Il legno fu adoperato come supporto scrittorio, tanto che il termine «tabula»<br />
(letteralmente, tavola <strong>di</strong> legno) in latino significa semplicemente «documento» (così<br />
come il nome antico <strong>di</strong> tabularium per in<strong>di</strong>care l’archivio). La <strong>scrittura</strong> però non era<br />
tracciata <strong>di</strong>rettamente sul legno; prima <strong>di</strong> tutto, lo si verniciava <strong>di</strong> bianco e si scriveva<br />
sopra con il pennello o con una vernice colorata. Ma anche <strong>di</strong> queste tabulae dealbatae<br />
non ci è pervenuto alcun esempio.<br />
4.1 Le tavolette cerate<br />
Esse erano <strong>di</strong> legno o, ad<strong>di</strong>rittura, d’avorio. Mentre sulla pietra e sul bronzo le lettere<br />
erano <strong>di</strong> solito incise me<strong>di</strong>ante un martello e lo scalpello, sulle tavolette, invece, si<br />
tracciavano i segni a mano libera con uno strumento appuntito il cui nome era lo stylum.<br />
Le tavolette erano alquanto scavate nel mezzo, in modo da lasciare una specie <strong>di</strong> cornice<br />
rilevata. Nell’incavo si spalmava un sottile stratto <strong>di</strong> cera naturale -talvolta colorata-,<br />
oppure mista con pece (o gomma lacca fusa). Una tavoletta si denominava tabella,<br />
oppure tabella cerata, o semplicemente cera, o anche pugillaris, perché si poteva<br />
stringerla nel pugno. La <strong>scrittura</strong> su <strong>di</strong> essa era scalfita me<strong>di</strong>ante uno stilo (perciò<br />
l’azione si denominava exarare). Quando v’erano più tavolette, esse erano riunite<br />
insieme per mezzo <strong>di</strong> fili <strong>di</strong> ferro passati in appositi fori in uno dei margini, in maniera<br />
da formare una specie <strong>di</strong> libro detto codex, oppure co<strong>di</strong>cillus. Le facce esterne <strong>della</strong><br />
prima e dell’ultima tavoletta rimanevano non cerate, perché la <strong>scrittura</strong> si sarebbe<br />
facilmente guastata in quel luogo. Messe insieme, due tavolette, facevano un <strong>di</strong>ttico<br />
(<strong>di</strong>ptychus); tre tavolette, un trittico (triptychus); più tavolette, un polittico<br />
(polyptichus). In latino ricevevano il nome <strong>di</strong> duplices, triplices, quadruplices e<br />
multiplices.<br />
C’erano anche tavolette non cerate su cui si scriveva con il calamo ad inchiostro.<br />
Alcune <strong>di</strong> esse, datate incirca l’anno 100 d. <strong>di</strong> C., sono state trovate in Inghilterra vicino<br />
al limes <strong>di</strong> Adriano, nella località <strong>di</strong> Vindolanda 53 .<br />
Si scrivevano così lettere, ricevute, minute, liste <strong>di</strong> santi e <strong>di</strong> morti da commemorare<br />
durante la liturgia eucaristica, ecc. Dittici usati per la corrispondenza si inviavano chiusi<br />
con uno spago e sigillati. Il destinatario <strong>di</strong>ssigillava il <strong>di</strong>ttico, lo apriva, lo leggeva e poi<br />
52 Cfr. WL. WODOFF, in Journal des Savants (1966), 193-233 e 5 tav.<br />
53 Le Vindolanda Tablets sono <strong>di</strong> legno sottile (circa 1-2 mm. <strong>di</strong> spessore). Ne conserviamo soltanto<br />
frammenti, ma su alcune <strong>di</strong> esse si vede una <strong>scrittura</strong>. Cfr. D. THOMAS, in Scriptorium, 30 (1976) 38-41 e<br />
tav. 5-6.<br />
27