Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
Compendio di storia della scrittura latina. Paleografia ... - Gregoriana
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
A causa dell’invasione longobarda nella Penisola italica (c. 568), calò il sipario sulle<br />
vecchie tra<strong>di</strong>zioni culturali dell’Impero d’Occidente. Finì l’industria libraria insieme<br />
alla produzione dei libri per conto dei privati. L’attività scrittoria si concentrò nelle<br />
scuole ecclesiastiche, soprattutto monastiche. Presso i monasteri esistevano scriptoria,<br />
oggetto <strong>di</strong> particolare cure. La preparazione del materiale per scrivere era affidata al<br />
monaco pergamenarius -ad esempio, del monastero <strong>di</strong> Corbie-; nei monasteri inglesi, il<br />
praecentor -maestro del coro- preparava gli inchiostri e i colori per le iniziali e le<br />
miniature. Lo scriptorium si trovava sotto la sorveglianza dell’abate, affidata ad un<br />
monaco che ne portava le chiavi con sé.<br />
Lo scriptor, dopo aver proveduto alla squadratura e alla rigatura delle pergamene,<br />
iniziava il lavoro <strong>di</strong> copia. Egli teneva <strong>di</strong> solito la pergamena tale come lo descriveva<br />
Alessandro da Neckau nel sec. XIII: «Scriptor in cathedra sedeat, ansis utrinque elevatis,<br />
pluteum sive asserum sustinentibus, scabello apto supposito pe<strong>di</strong>bus ut firmius sedeat». Si<br />
trattava <strong>di</strong> un tavolino con superficie a cerniera, elevata obliquamente e sorretta da due<br />
verghette ribaltabili. Davanti a sè lo scriba teneva il testo da copiare (exemplar), <strong>di</strong> cui<br />
seguiva le righe aiutato da una cavilla, cioè uno strumento «quo posito super exemplari<br />
utitur scriptor, ut visus eius referatur certius et promptius ad exemplar». Lo scriba metteva il<br />
suo nome alla fine del libro, aggiungendo –magari- alcuni versi esprimenti augurio o<br />
denuncianti le fatiche del suo lavoro: «Qui scripsit, scribat, semper cum Domino vivat»<br />
La penna era sostenuta da tre <strong>di</strong>ta, i gomiti pendenti senza alcun sopporto. Uno scriba<br />
dell’VIII sec., dopo aver terminato la copiatura del libro in <strong>scrittura</strong> visigotica, scrisse:<br />
«O beatissime lector, lava manus tuas et sic librum adprehende, leniter folia turna, longe a littera<br />
<strong>di</strong>gitos pone. Quia qui nescit scribere, putat hoc esse nullum laborem. O quam gravis est<br />
scriptura: oculos gravat, renes frangit, simul et omnia membra contristat. Tria <strong>di</strong>gita scribunt,<br />
totus corpus laborat. Quia sicut nauta desiderat venire ad proprium portum, ita et scriptor ad<br />
ultimum versum. Orate pro Martirio in<strong>di</strong>gnum sacerdotem vel sciptorem». In un co<strong>di</strong>ce del<br />
monastero <strong>di</strong> San Gallo –Svizzera- si legge: «Sicut aegrotus desiderat sanitatem, ita<br />
desiderat scriptor finem libri». Un altro scrittore vuole premunirsi contro le accuse <strong>di</strong><br />
negligenza: «O bone, non ride, vis melius scribere, scribe. Lauda scriptorem, donec vides<br />
meliore». Talvolta si legge: «Explicit hic totum; frater Iacobe, da mihi potum» 77 .<br />
Gli scriptoria monastici e <strong>di</strong>ocesani <strong>di</strong>ventarono centri importanti, anzi essi erano <strong>di</strong><br />
solito i centri esclusivi <strong>di</strong> produzione dei co<strong>di</strong>ci durante tutto il primo me<strong>di</strong>oevo, dal sec.<br />
VI/VII fino al XII 78 . Poi si inserirono le università e le cose cambiarono ra<strong>di</strong>calmente.<br />
Le richieste dei professori e degli studenti fecero aumentare la produzione dei libri.<br />
Nelle città universitarie prima, in altri luoghi dopo, i co<strong>di</strong>ci si scrivevano e si vendevano<br />
da appositi librai. La preparazione <strong>della</strong> materia scrittoria -pergamena o, più tar<strong>di</strong>, la<br />
carta- <strong>di</strong>ventò un mestiere tipico dei cartolai. Si moltiplicarono le botteghe in cui si<br />
attendeva insieme alla produzione e alla ven<strong>di</strong>ta. Esse occupavano intere strade, come la<br />
Pergamentergasse <strong>di</strong> Erfurt, citata con questo nome nell’anno 1289, o la via Cartolerie,<br />
in Bologna.<br />
JUDITH S. NEAMAN, «The Mystery of the Ghent Bird and the Invention of Spectacles», in Viator, 24<br />
(1993) 189-214. [L’autrice sostiene che furono inventati alcuni decenni prima].<br />
77<br />
Su queste e simili «esternazioni» degli scrittori alla fine dell’opera copiata da loro, cfr. Colophons<br />
de manuscrits occidentaux des origines au XVI e siècle, a cura <strong>di</strong> BÉNÉDICTINS DU BOUVERET, 6 voll.,<br />
Fribourg 1965. Uno degli scrittori esprimeva: «iosepuss scricpsit». Ancora peggio, ad<strong>di</strong>rittura un<br />
correttore o revisore del testo ha scritto: «Ego Alprat och librum emendarem» [sic].<br />
78 th<br />
Cfr. R. MCKITTERICK, «“Nuns” Scriptoria in England and Francia in the VIII Cent.», in Francia,<br />
19 (1992) 1-35.<br />
37