wani myślÄ prof. Tadeusza Sławka (UŚ), podejmujemy na łam

TEMAT NUMERUzachęca do samodzielnej eksploracji i rozwoju, dającwskazówki i służąc wsparciem wyłącznie w razie pilnejpotrzeby.Wzbogacający dialogIstnieje również podejście zakładające większą elastycznośćról, swego rodzaju równorzędność, sugerując,że każdy mistrz jest jednocześnie uczniem swojegoucznia, a każdy uczeń – mistrzem swojego mistrza.Relacja ta przynosi różnorodne korzyści obu stronom,pod warunkiem, że pozostaną one aktywne, otwartei przyjmą odpowiedzialność za siebie samych.Pewien element takiego dialogicznego rozumieniamożna odnaleźć w niezwykle inspirującym personalistycznymujęciu zaproponowanym przez ks. prof. J. Tischnera.Idzie on nawet o krok dalej, przenosząc punktciężkości na ucznia, gdyż to jego odpowiedzialnościąjest wytworzyć w sobie wrażliwość na przyjęcie mądrości:„Proces wychowawczy jest twórczy przede wszystkimod strony odbiorcy, a nie od strony nadawcy. Odstrony nadawcy on nie jest za bardzo twórczy, bo ten,który nadaje, nawet nie wie, co się dzieje. Natomiastnaprawdę twórczy on jest od strony odbiorcy, któryz tego promieniowania robi jakieś dzieło oryginalne,nie wiadomo jakie” 2 .Podobny nacisk na niezależność ucznia, odrzucenieidei ucznia jako pasywnego naśladowcy, znajdziemytakże u F. Nietzschego, apelującego słowami Zaratustryo porzucenie mistrza, „zgubienie go”, po to, abyodnaleźć siebie.W myśli Tischnera, z punktu widzenia naszych rozważań,bardzo istotne wydaje się jego stwierdzenie, że„wpływ mistrza jako nauczyciela jest możliwy w żywioleprawdy. To znaczy, jeden i drugi muszą się spotkaćw żywiole prawdy. To znaczy, jednemu i drugiemu musichodzić o jakąś prawdę”. I dalej: „Ponieważ na uniwersytetachw tej chwili nie chodzi o prawdę, tylko chodzio egzamin, w związku z czym nie ma mowy o spotkaniumiędzy mistrzem a uczniem w oparciu o prawdę” 3 .Warunkiem koniecznym spotkania jest ponadtoosobista więź, niemożliwa przy dużej liczebności uczniów.Mimo wielu różnic w rozumieniu samych pojęć„mistrza” i „ucznia”, założenie to jest wspólne dla większościpodejść. Związek tego rodzaju postrzegany jestbowiem niemal zawsze jako dość intensywny i osobisty,bez względu na środowiskowe i kulturowe różnice,określające, czy powinien być on raczej partnerski (jakna uczelniach skandynawskich), czy protekcjonalny(jak w kulturze uniwersytetów kręgu iberyjskiego), czyniemal rodzinny (zgodnie ze zwyczajami hinduskimi).Idea mistrza, idea uniwersytetuOczywiste staje się zatem, że w próbie znalezieniaodpowiedzi na tytułowe pytanie niezbędne jest określeniefunkcji nowoczesnego uniwersytetu: czy ma onpełnić rolę szkoły zawodowej (fabryki rzemieślników),czy realizować idee humboldtowskie – funkcjonowaćjako niezależny ośrodek kształtowania naukowcówi myślicieli? A może powinien stanowić jedynie przedłużenieszkoły średniej, lekko ukierunkowane, alektórego celem byłoby wciąż zdobycie ogólnego kulturalnegoi społecznego obycia?W pierwszym przypadku najbardziej adekwatnaokazywałaby się relacja typu mistrz cechowy-czeladnik,w której uczeń, prowadzony niemal za rękę przezbiegłego w rzemiośle nauczyciela, zdobywałby praktycznekompetencje.Drugie z wymienionych przekonań sugerowałobydużo większą autonomię obu stron, oraz subtelniejsząi bardziej symetryczną dynamikę, między mistrzemjako tym, który dotarł do granic jakiejś dziedziny,a uczniem dorównującym mu, by go przewyższyć,pójść krok dalej w tym samym kierunku, lub krytycznieobalić.W trzecim rozumieniu zaś mistrz pełniłby przedewszystkim rolę pedagoga, dojrzałego przewodnika,przekazującego wiedzę niejako „przy okazji”, skoncentrowanegojednak przede wszystkim na kształtowaniuwewnątrzsterownych, krytycznych, aktywnychczłonków społeczeństwa obywatelskiego.Określenie roli uniwersytetu dziś – to zadanieprzytłaczające, choćby ze względu na liczbę czynników,które należy wziąć pod uwagę. Sieć wzajemnychwpływów edukacji, ekonomii i polityki jest niezwyklekompleksowa, nie wolno także zapominać o aspektachpsychologicznych czy społecznych.Największych trudności zdają się jednak przysparzaćwcale nie rozstrzygnięcia praktyczne, lecz filozoficzne.Wszystkie powyższe pytania odsyłają nasbowiem do tej właśnie dziedziny, a zwłaszcza do zagadnieńetycznych.Wartości w praktycePowracając do pytania tytułowego, staje się jasne,że odpowiedź na nie wymaga określenia koncepcjiczłowieka w ogóle. Jeśli bowiem rolą mistrza jest przewodnictwona drodze do doskonałości, musimy ustalić,czym ta doskonałość – w odniesieniu do człowieka– jest. Następnie należałoby na tej podstawie zdefiniować,jakie wartości ma realizować uniwersytet.Kim przede wszystkim powinien być jego absolwent?Osobą dojrzałą psychicznie, bezkompromisowym poszukiwaczemprawdy, kompetentnym pracownikiem?A może niewyspecjalizowanym, ale obytym kulturalnieerudytą?Tego rodzaju rozstrzygnięcia nie tylko pozwalająstwierdzić, czy nowoczesny uniwersytet stwarza przestrzeńdla mistrzów i ich uczniów, lecz stanowią takżepodstawy oceny, w którym kierunku powinny przebiegaćzmiany w działalności nowoczesnej uczelni.Brzmi to trywialnie, lecz tylko wiedząc DOKĄD chcesię dotrzeć, można postanowić, jaką drogę, z wieludostępnych, obrać. 1„Pogranicza” 2008 nr 3/08, cykl tematyczny Mistrz i uczeń, a nim wypowiedzi:dr hab. prof. US Piotr Michałowski: Osobowość w fabryceabsolwentów, czyli Marsz, marsz Bolonia; O mistrzach (Z profesoremErazmem Kuźmą rozmawiali: Beata Biwan, Aleksandra Kosuda i PiotrLachowicz); Julia Towpyha: Ale czy dziś możliwe są relacje mistrzowskie?2Ks. J. Tischner Mistrz i uczeń, w: „Tygodnik Powszechny” z dnia21.04.2009; przedruk z: ks. J. Tischner, wykład z 12 kwietnia 1983 r.,Etyka a historia. Wykłady, t. II, Kraków 2009).3Tamże 19