10

Øèðýíäýâ Áàçàð, Öýðýíäóëàì íàðûí çóðãàà äàõü õ¿¿ áºãººä Ìîíãîë
óëñûí Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð îí áóþó 1912 îíû 5 äóãààð ñàðûí 15-íû
ºäðèéí ¿äèéí ìîðèí öàãò ìýíäýëæýý. Óðüä íü ãóðâàí ÷ õ¿¿õýä íü ýíäñýí
ó÷èð ýöýã íü Í¿õòèéí õ¿ðýýíèé äàöàí ëàì Äàìáèé öîðæèä õ¿¿ãèéíõýý
àìèéã äààòãàí ººðèéí õàìãèéí ¿íýò õîãøèë áîëîõ öàõèóð áóóãàà ºðãºí
áàðüñàí ãýäýã. Çóðõàé÷ ëàì õ¿¿õýä òºðñºí ºäðèéí îäîí ãàðèã, ºí㺠ìýíãèéã
¿çýýä ò¿¿íä ýðòíèé Ýíýòõýãèéí ñàìãàðäè õýëýýð Øðèäåâè, ìîíãîë
õóâèëáàðààð Øèðýíäýâ õýìýýõ íýð õàéðëàñàí íü Öîãò îõèí òýíãýð õýìýýõ
óòãà àãóóëñàí áàéâ. Õ¿¿ãèéí áàãà íàñ áóñäûí ë àäèë ºíãºð÷, àõ ýã÷èéí
õàìòààð æàñûí ìàë õàðèóëàí àìüäðàëûí òºëºº ç¿òãýõäýý ìîíãîë÷óóäûí
àõóé àìüäðàëäàà ¿åýñ ¿åä óëàìæëàí èðñýí ìýäëýã óõààíû çàõ çóõààñ
ñóðàëöàõûí õàìò áè÷èã íîìòîé ýöãèéí à÷ áóÿíûã ÷ ìºí õ¿ðòñýí áèëýý.
Á.Øèðýíäýâèéí áàãà áàë÷èð íàñíû îí æèë¿¿ä áóþó 1910-1920 îíû äóíä
¿å áîë ýõ ò¿¿õèéí îíöãîé ñîäîí áºãººä íýí ÷óõàë ¿å áèëýý. Ìîíãîë÷óóä
õàðèéí íî¸ðõëîîñ àíãèæèð÷, òóñãààð óëñàà áàéãóóëñàí ñýðãýí ìàíäàëòûí
ýõýí ¿åä òºðñºí òýðáýýð óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäëûã óõàæ îéëãîõã¿é ÷ õàÿëãà
íºëººã íü ìýäýðñýí îð÷èíä áàéñàí ãýëòýé.
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä èäýâõèéëýí îðîëöîæ Ìîíãîë óëñûí
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäààð äýâøèí òîìèëîãäñîí Äàëàé ÷îéíõîð
âàí Öýäýíñîíîìûí (29.26) õîøóóíä áè÷èã íîìòîé õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é
áàéñíû äýýð çàñàã íî¸í Öýðýíñîíîì íü õààíò Ìîíãîë óëñûí îí æèë¿¿äýä
èðãýíèé ñóðãóóëèéã áàéãóóëàõ ¿éëñèéã ñàíàà÷ëàí óäèðäñàí ÷èí âàí
Õàíääîðæèéí òýðã¿¿ëñýí Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä áàéñíû õóâüä ýë àæëûã
íóòàã îðîíäîî äýëãýð¿¿ëýõèéã äýìæèí òýòãýñýí íü ëàâòàé. Þóòàé ÷ ãýñýí
Á.Øèðýíäýâèéí äóðäàòãàëä áè÷ñýíýýð òóõàéí ¿åä Äàëàé ×îéíõîð âàíãèéí
õîøóóíû çºâõºí Èõ áàãèéí íóòàãò ãýõýä Øèíýí çàõèðàã÷, ò¿¿íèé õ¿¿
Áàäðàõ áè÷ýý÷, Ãàíæóóð áè÷ýý÷, ò¿¿íèé õ¿¿ Ãàðüä, Äàíçàí çàëàí, ò¿¿íèé
õ¿¿ Äàâààæàâ, ìºí Ì.Áàäðàõ ä¿¿ Ì.Ëõà÷èíæàâ, Îðãèõíîðîâ, ò¿¿íèé õî¸ð
õ¿¿ Áàëæèðäàãâà, ÿððàã÷àà ãýñýí ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿ãýýðýý áè÷èã íîìòîé
óëñ îëîí áàéñíû äîòîð Ã.Áàçàð, òîì õ¿¿ Äàì÷ààáàäãàðûí õàìò áàãòàíà.
Ã.Áàçàð íü õ¿íèé ººðèéí íèéëñýí òàâ, çóðãààí õ¿¿õäýä ìîíãîë áè÷èã
çààæ, ºâëèéí óðòàä ¿äýø îðîéí öàãààð ò¿âýäýýñ ìîíãîë õýëýíä áóóëãàí
áàðëàñàí áóþó ãàðààð õóóëñàí íîì ñóäðóóäààñ õ¿¿õä¿¿ääýý óíøèæ ºãäºã
áàéæýý. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ “Àëòàí ãýðýë”, “Òàðàâ÷àìáà”, “Áàíçðàã÷” çýðýã
ñóäàð, ìºí õóó÷èí öàãèéí óðàí çîõèîë áîëîõ “¯ëãýðèéí äàëàé”, “Ñàðàí
õºõºº”, “Øèäýò õ¿¿ð”, “Ãó÷èí õî¸ð ìîäîí õ¿íèé ¿ëãýð” çýðýã íü áÿöõàí
õ¿¿ Øèðýíäýâèéí îé óõààíä òîäõîí ¿ëäæýý. ̺í àéë õîòëîîðîî öóãëàí
“Ýðèéí ñàéí Ðèí÷èí ìýðãýí áààòàð”, “Õàí õàðàíãóéí ò¿¿õ” õýìýýõ ¿ëãýðèéã
ñîíñäîã áàéæýý. ßìàð ÷ àòóãàé õºäºëìºð÷ õè÷ýýíã¿é, áè÷èã íîìòîé
ýöãèéí äýðãýä ºññºí òýðáýýð áàë÷èð àõóéãààñ áàéãàëü äýëõèé, ñàâ åðòºíö,
õ¿ì¿¿íèé àæ àìüäðàëûí òàëààðõè óëàìæëàëò ìýäëýãèéã ÷èìõ ÷èìõýýð ÷
áîëîâ îëæ ýçýìøèæ áàéñàí áîëîâ óó.
ͺ㺺òýéã¿¿ð Äàëàé âàíãèéí õîøóó áîë õóäàëäàà íàéìààíû ãàçàð
áàéñàí òóë îðîñ õóäàëäàà÷äààñ íóòãèéí àðäóóä îëîí øèíý ñîíèí ç¿éëèéã
îëæ ìýääýã áàéñíû ñàöóóãààð ýëäâèéã ñîíèðõîã÷, óðàí àâúÿàñòàí ÷ áàñ
139