10

12-ûã íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Óëñûí Èõ Cypãyyëü, àðäûí áîëîâñðîë,
íàì, òºð, ýíõ òàéâàí-îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà ãàäààä îðíóóäààð ÿâñàí
òóõàéãàà 200 ãàðóé ºã¿¿ëýë áè÷èæ íèéòë¿¿ëæýý. Ñî¸ë óðëàã, óðàí
á¿òýýëèéí àéìàãò àêàäåìè÷ Øèðýíäýâ áàñ áàãàã¿é ç¿éë á¿òýýñýí íü
öîìíîë, êèíî, æ¿æèã, ø¿ëýã, ºã¿¿ëëýã 16-ã áè÷èæ íèéòë¿¿ëñíýýñ òîäîðõîé
õàðàãäàæ áàéíà.
Á.Øèðýíäýâ øèíæèëãýý ñóäàëãàà õèéõ, óðàí á¿òýýë òóóðâèõäàà ãîë
àíõààðëàà XIX çóóíû äýä xarac, XIX çóóíû ýõíèé Ìîíãîë îðíû àìüäðàë
õºãæèë èðýýä¿é òºëºâèéí àñóóäàëä õàíäóóëñàí áàéäàã. Òýð òóõàéãàà
àêàäåìè÷ ºã¿¿ëýõäýý, òóõàéí ¿åä äýëõèéí àìüäðàë õºãæèëä óðüä ºìíº
¿çýãäýýã¿é îëîí ÿíçûí ¿éë ÿâäàë áîëæ, òèéì íºõöºëä Ìîíãîë îðîí ìààíü
ÿìàð áàéäàëä áàéæ, õààøàà çàìíàæ áàéñàí, ò¿¿íèé èðýýä¿é òºëºâ ÿìàð
áàéñàí òóõàé àñóóäàë ìèíèé àíõààðàë ñîíèðõëûã òàòàæ áàéñàí þì ãýñýí
áàéäàã. ¯íýõýýð òýð ñîíèí áºãººä ýýäðýýòýé ÷óõàë àñóóäàëä çîðèóëæ
àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ "XIX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë îðîí" (1963), "Ìîíãîë
àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ" (1969), "Àðäûí õóâüñãàë áà ÁÍÌÀÓ áàéãóóëàãäñàí
íü" (1956), "Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü" (1967), "Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ò¿¿õýýñ" (1963). "Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ"
(1965), "Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ" (1978). "Îðîñûí ìîíãîë÷
ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí
áàðèìò áè÷ã¿¿ä" (1972), "Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ñýðãýí
ìàíäñàí íü" (1996) çýðýã ò¿¿õèéí óõààíû äîðâèòîé á¿òýýë¿¿ä òóóðâèñàí
áàéíà. Á.Øèðýíäýâ 1940, 50-èàä îíû ¿åä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòäèéí
õàìòðàí áè÷ñýí "ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ" (1955, 1950-60-ààä îíû ¿åä Ìîíãîë
ýðäýìòäèéí õàâñðàí çîõèîñîí "ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ" (1966-1969) ãóðâàí áîòü
çîõèîë, "ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õ" (1966) çýðýã òîìîîõîí õàìòûí á¿òýýë¿¿äýä ãîë
çîõèîã÷, ðåäàêòîð íàðûí íýãýí, åðºíõèé ýðõëýã÷ áîëæ èõýýõýí èäýâõ
ç¿òãýë, ¿ð ºãººæòýé îðîëöñîíûã öîõîí òýìäýãë¿¿øòýé.
Á.Øèðýíäýâ áàñ "XYII çóóíû Òàìèð õîò", "Áóëãàí àéìãèéí òºâä áàéäàã
äóðñãàëò íýãýí ç¿éë-òîì øèðìýí õîíõ", "Ìîíãîëûí ãýðèéí ñóðãóóëü",
"Ìîíãîë÷óóä õàðü îðíóóäòàé õàðèëöàõûã ñîíèðõñîí íü", "Àÿí÷äûí
àìüäðàëûí ò¿¿õýýñ", "Ìîíãîëûí õààäààñ Ôðàíöûí õààíä ÿâóóëñàí íîòûí
õóóëáàð", "Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëæ èðñýí ìàíàé àðä ò¿ìíèé çàíøëààñ"
ãýõ çýðýã õóó÷èí Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ë, çàí çàíøëûí õîëáîãäîëòîé ýðäýì
øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë íýëýýäèéã áè÷èæ íèéòë¿¿ëæýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû òºâ áàéãóóëëàãà
ØÓÀ-èéã ¿íäýñëýí áàéãóóëæ, õºë äýýð íü áîñãîí áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýýä
çîãñîîã¿é, ò¿¿íèé ¿¿ñýë õºãæëèéí ò¿¿õ, èðýýä¿é òºëºâèéí õîëáîãäîëòîé
"ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓÀ-èéí òîâ÷ ò¿¿õ" (1980) õýìýýõ çîõèîë áè÷èæ
íèéòë¿¿ëñíèéã õýí á¿õýí ìýäíý.
Á.Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàí áîëîâñðóóëæ ýðäìèéí á¿òýýë
áè÷èõäýý äîòîîä, ãàäààä äàõü àðõèâûí áàðèìò áè÷èã, ñóðâàëæ áàðèìò,
àìàí óëàìæëàë, ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëä îðîëöîã÷äûí äóðñàìæ äóðäàòãàë,
Ìîíãîë áà áóñàä îðíû ýðäýìòäèéí áè÷ñýí ñóäàëãààíû çîõèîë ñýëòèéã
îíîë-apra ç¿é, ýð¿¿ë ñàðóóë, ýõ îðîí÷ ìîíãîë óõààíààð íÿãòëàí òóíãààæ,
14