10

àëèâàà ç¿éëä èõèéã èõ, áàãûã áàãà ãýëã¿é èõýýõýí áóóðüòàé õàíääàã
îíöëîãòîé þì. Íýãýíò Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí ðåêòîð áàéõäàà Áîãä
õààíò Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä àñàí, Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîë, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº àìü õàéðã¿é öîãòîé òýìöýã÷
÷èí âàí Õàíääîðæ çýðýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ç¿òãýëòýí
íàðûí òóõàé õýíä ÷ ìýäýãäýýã¿é áàéñàí îëîí ÷óõàë íàíäèí ç¿éëèéã
òýìäýãëýí àâñíû íýëýýäèéã õîæìûí ¿åä ýðäìèéí á¿òýýëäýý áîëîìæèéí
õýðýýð òóñãàí îðóóëñàí áàéíà. Äýýðõ ýðäìèéí á¿òýýë¿¿äèéã áè÷èõèéí
òóëä Øèðýíäýâ Ìîíãîëûí íàì, òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí
äàíñ õàðàà, ÇÕÓ-ûí áîëîí Êîìèíòåðíèé àðõèâò òóñãàé çºâøººðºë îëæ
ñóäàëãàà õèéñíèé äýý𠺺ðèéí óëñûí 13 àéìãèéí 120 ãàðóé ïàðòèçàíòàé
áèå÷ëýí óóëçàæ, òýäíèé äóðäàòãàë ÿðèàã òýìäýãëýí àâñíàà íÿãòëàí ñóäàëæ,
çîõèîëäîî õýðýãëýýä áàñ íîìûí ýöýñò õàâñàðãàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ýðãýëòýíä îðóóëñàí íú îäîî ÷ ò¿¿õ øèíæëýëèéí ¿íýòýé ñóðâàëæ áîëñîîð
áàéíà.
Òàìèðûí õîòûí òóõàé ºã¿¿ëýëäýý XYII çóóíû ¿åä Àð Ìîíãîë Ìàíæèä
ýçëýãäýýä Ìàíæèéí öýðýã Áàðóóí Ìîíãîëûí Ç¿¿íãàðûí õààíò óëñûí ýñðýã
ò¿ðýìãèéëýí ýçëýõ èõ àÿí äàéíä áýëòãýæ áàéõ ¿åä Õàëõûí Ñàéí íî¸í õàí
ýô¿ Öýðýí Àðõàíãàéí Òàìèðûí ãîëûí õºíäèéä öýðãèéí áýõëýëò íýãýí òîì
öàéç õîò áàðèóëñàí, òýð õîò íü ÷óõàì ÿìàð áàéäàëòàé, ÿìàð çîðèóëãàòàé
áàéñàí çýðãèéã ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä ñóðâàëæ áàðèìò, àðõåîëîãèéí
ñóäàëãàà, àðäûí àìàí óëàìæëàëûí áàðèìòàä òóëãóóðëàí ñýðãýýí òîäðóóëæ
ãàðãàæ èðñýí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä õàðü îðíûã õýð çýðýã ìýäýæ áàéñàí òóõàé ñóäàëãàà
õèéãýýä XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýýð Õàÿíõèðâàà íàðûí çýðýã çàðèì
ñóðâàëæèò ñýõýýòýí Îðîñ, Ò¿ðýã çýðýã óëñ îðíîîð àÿëæ, Ìîñêâà,
Ïåòðîãðàä, Èñòàìáóë îðîîä áóöàæ èðæ áàéñàí òóõàé áàðèìò íîòîëãîî
á¿õèé ºã¿¿ëýë áè÷ñýí áàéíà.
Ìîíãîëä àðäûí õóâüñãàëûí ºìíº õàðãèñ áóðàíãóé øàøèí, ñ¿ì õèéäýýñ
ãàäíà èðãýíèé øèíæòýé, äýâøèëò ñóðãóóëü ñî¸ëûí ç¿éë áàéñàí ãýæ
ÿðüæ áè÷èæ áàðàã îãò áîëäîãã¿é áàéñàí íºõöºëä Á.Øèðýíäýâ àðãà ýâèéã
îëæ Ìîíãîë îðîí, Ìîíãîë óëñ ýðò äýýð öàãààñ ãýðèéí ñóðãóóëèéí áàò
óëàìæëàë, áàãø øàâèéí áàðèëäëàãààíû æóðìààð îõèä, õºâã¿¿äýý èðãýíèé
áè÷èã ñî¸ëä õýðõýí ñóðãàæ áàéñàí òóõàé áàðèìò íîòîëãîî ãàðãàí òîäîðõîé
ºã¿¿ëñýí áàéäàã.
"XIX-XX çóóíû çààã äàõü Ìîíãîë îðîí", "Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí
ò¿¿õ", "Àðäûí õóâüñãàë áà ÁÍÌÀÓ áàéãóóëàãäñàí íü", "Êàïèòàëèçìûã
àëãàññàí íü", "Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ñýðãýí ìàíäñàí
íü", "Â.È.Ëåíèí áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí" çýðýã çîõèîëäîî, ñ¿¿ëèéí 140-
ººä æèëèéí Ìîíãîëûí óëñ òºð, íèéãýì ýäèéí çàñàã, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº,
àðäûí çàñàã, êàïèòàëèñò áèø õºãæèëòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã ñóäëàí
áîëîâñðóóëæ, ýõ îðíû äîòîîä àìüäðàë, ãàäààä õàðèëöààíû òàëààð íàðèéí
ñóäàëãàà õèéñíèé à÷ààð èõ àìæèëòàíä õ¿ð÷ýý.
Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ XIX äýä õàãàñ, XX çóóíû ýõíèé Ìîíãîëûí
íèéãìèéã í¿¿äëèéí ôåîäàëèçìûí íºõöºëä õàðèéí äàðëàëä áàéæ ýöýñò
15