10

Ã.ÝÐÄÝÍÝÆÀ Áèîëîãèéí áà õºäºº àæ axyéí äîêòîð, ïðîôåññîð
ÀÊÀÄÅÌÈ× Á.ØÈÐÝÍÄÝÂÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÄÓÐÑÀÌÆ
1950-èàä îíû ýõýýð, 1951 îí þìóó äàà Èçðàèë óëñàä áîëñîí Äýëõèéí
ýíõ òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàëä Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í
ïðîôåññîð Á.Øèðýíäýâ ¿ã õýëýâ ãýñýí ìýäýý "¯íýí" ñîíèí äýýð ãàðñíûã
çàëóó áàãø áèä óíøààä ìàíàé óëñàä ïðîôåññîð ýðäýìòýí áàéäàã þì
áàéíà ãýæ áàÿðëàöãààæ áàéñàí. Ýíý òîì ýðäýìòýí õ¿íòýé 1953 îíä Òºâ
àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí 7 æèëèéí ñóðãóóëüä áàéãàëü äýëõèéí õè÷ýýëèéí
áàãø õèéæ ÿâàõäàà 20 íàñòàé áè àíõ óóëçàæ áèëýý.
Òýð ¿åä Á.Øèðýíäýâ ãóàé Àðäûí Ãýãýýðëèéí ßàìíû ñàéä áàéëàà.
Ñàéä áàéõ ¿åäýý ãýãýýðëèéí ñàëáàðûã, òóõàéëáàë, äýýä, äóíä
áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéõ íü ìýäëýã ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã íü, ÿëàíãóÿà õºäººãèéí ñóðãóóëèóäàä
ñàéæðóóëàõ, äóíä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, äýýä
áîëîâñðîëòîé áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä èõýýõýí õóâü íýìýð
îðóóëñàí õ¿íèé íýã ãýæ áè áîäîæ ÿâäàã þì.
1953 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ëýýð þìäàã. Íýã ºäºð àéìãèéí
ãýãýýðëèéí õýëòñèéí äàðãà Òóâààíæàâ ãyaé "Òàíàé ñóðãóóëü äýýð ÿàìíû
êîëëåêòèâ øàëãàëò î÷íî, ìàðãààø íºãººäðèéí äîòîð áàéð ñóëòãàæ
áýëòãýõ õýðýãòýé" ãýäýã ¿¿ðãèéã ñóìûí õîëáîîãîîð äóóäàæ õýëäýã þì
áàéíà.
Ìàðãààø íü áèä ñàíäàð÷ òýâäýæ áàéæ õ¿¿õäèéí äîòóóð áàéðíû
ìîäîí áàéøèíãààñ àðàé ººäòýéã íü ñóëëàæ 5-6 îðòîé áóóäàëàðõóó áàéð
áýëäýýä áàéòàë, øàëãàëòûíõàí Ẻí人 ñóóäëûí õî¸ð òýðýã, à÷ààíû
"51" ìàøèíààð 10-ààä õ¿í èðæ äîëîî õîíîãèéí íýã äýõ ºäðººñ áÿìáà
ãàðèãèéã äóóñòàë ñóðãóóëèéí á¿õ àæèë àìüäðàëòàé òàíèëöàæ, øàëãàæ,
çºâëºæ, çààâàðëàæ, ñóðãàæ ºãñºí.
Ýíý øàëãàëò òýð ¿åäýý Ãýãýýðëèéí ñèñòåìä õèéãäýæ áàéãààã¿é
"òîì ñóðãàëò, ñóðãóóëü" áîëñîí ãýæ áè áîääîã. Ó÷èð þóí ãýâýë ýíý
øàëãàëòûí îëîí çóóí õóóäàñ á¿õèé 2 áîòü ìàòåðèàëûã 1953-1954 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä Áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãèéí ñóðãàí, çààõ
àðãûí óëñûí øàëãàëòûí áèëåòèéí 3 äóãààð àñóóëò áîëãîæ Áàãøèéí
äýýä ñóðãóóëèéí íîìûí ñàíä òàâüñàí áàéñàí.
Øèðýíäýâ ñàéä ººðºº ò¿¿õèéí õè÷ýýë¿¿ä äýýð ñóóæ, 4 ä¿ãýýð àíãèä
Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õ çààñàí õè÷ýýë áàðàãòàé áîëñîí ó÷èð òýð àíãèéí
áàãø Íàìæèëäîðæèä áóðóó õàçãàéã íü õýëæ ñóðãàæ ºã÷ áàéæ áèëýý.
Øèðýíäýâ ãóàé áàãø áèäíèé ãýð, áàéðààð îðæ äóëààí õ¿éòýí,
õîîë óíä, àðèóí öýâýð, íîì õýâëýë, ýðãýíýã ø¿¿ãýýã õ¿ðòýë ¿çýæ,
Ëóâñàíäàìáà áèä õî¸ðûí ñóóäàã áàéð õºíäèé øàëòàé ñàëõè ñèéãýæ
áàéãààã á¿ð ãàðààðàà äàðæ ¿çýýä ýñãèé òóóðãà cypãóóëèàñ ãàðãóóëæ
äýâñ¿¿ëæ áàéñíûã áè ìàðòäàãã¿é þì.
Ýíý òîì øàëãàëòûí ¿ð ä¿í þó ãàðñàí áý ãýâýë ¿íýõýýð òýð ¿åäýý
235