ortakmiras_23112017

Dombra(Kazakistan)
100
Ortak Miras
bulunur. Anadolu’da “meydan sazı, divan sazı, bağlama,
bozuk, şeştar, tambura, çöğür, cura, bulgarı, tar, üçtelli”
gibi çeşitleri görülen telli çalgının, Orta Asya Türkleri arasında
“dombıra, dutar” adlarıyla bilinen çeşitlemeleri vardır.
Anadolu’da “tırnak kemane” adıyla bilinen ve özellikle
yakın zamanlara kadar Teke yöresinde yaygın olan, çeşitli
toplantıların vazgeçilmez çalgısı, eski göçerevli hayatın bir
ürünüdür ve kopuzun günümüze ulaşan örneklerindendir.
Ayrıca telli olup bir yay veya ok ile çalınan çalgıların da kopuzun
türevleri olduğu, “ıklıg/oklu ıklıg, kıl kopuz, kabak
kemane, rebab, eğit, kıyak/gıcak, gircek, kemençe, gıygıy”
gibi adlarla anıldığı görülür. “Iklığ” Türkçe bir kelimedir.
Türk toplumunun tarihte yakın ilişkilerde bulunduğu ve
komşuluk yaptığı ülkelerin dillerinde böyle bir kelimenin
varlığına rastlanmaz. Türkler çalgıyı bulduklarında çalgının
tellerini önce at kılından, daha sonrada bağırsak kirişten
yapmışlardır. “Ok” adını verdikleri yayda da aynı
şekilde at kılları kullanmışlardır (Kafesoğlu, 1984: 207).
Günümüzde “kabak kemane ve kemençe” denilen sazlarımızın
atası da “yaylı kopuz ve ıklığ” kabul edilmektedir.
Kabak kemane gibi kemençe de en eski Türk halk çalgıları
arasında gösterilmektedir. Telli, deri kapaklı ve yaylı bir
çalgı olan kabak kemane, Orta Asya ile Anadolu Türk ortak
müzik kültürünün yaşayan açık örneklerinden biridir.
Tezene, parmak veya bir yay ile çalınan telli sazlar, daha
çok kapalı mekânlardaki icralarda görülür. İnsanların sevgi,
saygı duyguları, Tanrı’ya yakarışları, dertleri tasaları bu
sazlarla dile getirilir. Araştırma verilerine göre mitolojik ve
epik dönemlerin dini törenleri, kutlama ve anma ritüelleri
bu sazların eşliğinde söylenmiştir. Kahramanlık destanlarını
icra eden ozanlar, akınlar, yıravlar, baksılar, kaycılar,
Anadolu’da âşık adıyla bilinen uzman anlatıcılar, sözlerini
bu sazlarla birleştirerek terennüm etmişlerdir. Türk dünyasının
her yerinde bilinen Alpamış, Manas, Köroğlu gibi
kahramanların maceraları, Dede Korkut’un diliyle “gazi
erenlerin başından geçenler” nasıl bu sazlarla anlatılmışsa,
bugün Teke yöresinde söylenen “Avşar Beyleri” türküsü de
aynı destani duyguların, hatıraların benzer saz ve ezgilerle
yansıdığı örneklerden biridir.
Farklı mekân ve icra ortamlarında saz ile sözün bütünleştiği
ve kültür alanı içinde insanların ortaya koydukları bu
muhteşem müzik zenginliği, herkesin kendinden bir şeyler
bulduğu ortak bir dünya oluşturur. Söylenen bir ağıt
bile olsa, insan kendinden bir parça bulur. Musiki aletleriyle
birleşen sözler, algı ve düşünce dünyasında yeni bir
kimlik kazanır ve nesilden nesile aktarılır.
Sazlar eşliğindeki ezgilerle bütünleşen sözler Türkçede
“türkü, hava, yır, küy, gayda” gibi değişik adlar alır. Yapısı,
konusu, ezgisi bakımından farklı şekillerde icra edilen
ve adlandırılan türküler, başlangıçta bir kişi tarafından
söylenmiş olsa bile zamanla ortak dünyanın ve toplumun
malı olur, anonimleşir. Türk insanı, içini türkülere döker.