ortakmiras_23112017

130
Ortak Miras
Kuzey yarıkürede eski toplumların birçoğunda yeni yılın
başlangıcı ilkbahar gün dönümüne/gün-tün eşitliğine
(ekinoks 1 ), 21 Mart tarihine denk düşmektedir. Yeni yıl,
eldeki belge ve bilgiler de doğrulamaktadır ki, Türklerde
de baharda başlamaktadır. Baharla başlayan sadece yeni
yıl değildir, yaşamın ve yaratılışın da baharla başladığına
inanıldığını görürüz. Türk Mitolojisine göre, ilk insan
baharda yaratılmıştır. Bu mitolojik anlam bir yeni yıl ve
bahar bayramı olan Nevruz’u, basit bir takvim bilgisi ve
yeni yıl başlangıcı olmaktan öte anlamlara taşır. Eski Babil’den
Hindistan’a kadar uzanan coğrafyada 21 Mart’ı
yılbaşı olarak kutlayan halkların tarihinde dinsel, kültürel,
siyasal olaylar birikerek katmanlaşmış ve bayramın mitsel
açıklaması ve anlamı değişmiş, yeni anlamlar yüklenmiş
olsa da yeni yıl bayramlarında yeniden doğuş düşüncesinin
ve yaratılışın simgesel tekrarı günümüze dek sürmüştür.
Bu bir yaratılış arketipinin periyodik tekrarıdır. Yeni
yıl bayramları topluluğun hayatının sürekliliğini sağlama
alan/sağlama bağlayan ritüeller tarafından belirlendiği anlamına
gelmektedir. Nevruz’un kutlandığı 21 Mart tarihi,
zamanda böylesi bir andır ve artık bahardır. Nevruz’la kutlanan,
kutsanan yeni yılın, yılın başlangıcının, baharın ve
bereketin çok da karmaşık olmayan öyküsü bu olsa gerek.
Halk takviminin Çiğdem Gezmesi’nin ardından gelen
önemli bir diğer günü ise Hıdırellez’dir. Hıdırellez, Hızır
ve İlyas’ın bir araya geldiği gün inancıyla kışın sona erip
yaz mevsiminin başlangıcına işaret eden bahar bayramı
olarak kutlanmaktadır. Geleneksel bayramlar içinde kutlama
zamanını genel bir takvim geleneğinin belirlediği,
mevsimlik bayramlar içinde yer alan bahar bayramlarından
biridir. Bir geçiş dönemi olarak kutlanan Hıdırellez,
bu yönüyle mevsimlik-takvimsel olarak uygulanan verimlilik
ritleriyle ilişkilendirilebilir. Tüm bahar bayramları,
verimlilik ritlerinin bugüne uzanan kalıntılarıdır. Bu tür
kutlamalar, topluluğun (ve doğanın) bir durumdan diğerine
geçişine eşlik eden ve edinilen yeni durum ve kimliği
belirleyen tanımlayan bir süreçte, tam eşikte (geçiş anında)
gerçekleşmektedir. Hıdırellez kutlamalarının temelinde
de eskiden uzaklaşmak, yeniyi karşılamak, kutlamak,
kutsamak, yeniden ve yeni durumdan bolluk-bereket ve
sağlık dilemek, insanın çeşitli umarsızlıklarını gidermek,
kötülüklere karşı korumak gibi beklenti ve tasarımlar yatmakta
ve bunlara bağlı çeşitli inanç ve pratikler gerçekleştirilmektedir.
Hıdırellez uygulamalarının hemen hepsinde
bu özellikler açıkça görülür.
Hıdırellez günü, eski takvimle (Rumi-Jülyen) 23 Nisan,
günümüz takviminde (Miladi-Gregoryen) 6 Mayıs günüdür.
Halk takviminin geleneksel uygulamaları içinde
• 1 Ekinoks sözcüğü, gece ve gündüzün eşitliğini ifade eden Latince
aeques=eşit ve nox=gece sözcüklerinden oluşur. Solstiz ise, yıl içinde
gecenin gündüzden ya da gündüzün geceden en uzun olduğu günü
tanımlar.
yılı ikiye bölen, 6 Mayıs’la başlayan 8 Kasım’a kadar 186
gün süren Hızır günleri (Ruz-ı Hızır) yaz mevsimini; 9
Kasım’la başlayan 6 Mayıs’a kadar süren 179 gün ise Kasım
günleri (Ruz-ı Kasım) yani kış mevsimini oluşturan
bir takvim kullanılmaktadır. Söz konusu takvimde yaz
dönemi 6 Mayıs’ta başlamaktadır. 6 Mayıs güneşin Ülker
burcuna girdiği, yılı ikiye bölen dönemin başı ve en eski
takvimlere göre baharın başlangıcıdır. Hıdırellezin baharın
başlangıcı kabulüyle bir takvim bilgisi olduğu kadar,
yeni yıl mitlerindeki mitolojik anlamlarıyla hayatın yani
yaratılışın ve yeni yılın da başlangıcıdır.
Hıdırellez günü ve 6 Mayıs ilişkisi birçok yönden dikkate
değerdir. Bu tarihin astronomik bilgiler, iklim ve doğa koşullarıyla
bağlantılı olduğu da görülmektedir. Nitekim 6
Mayıs tarihi söz konusu coğrafyadaki mevsim değişikliği
ile açıklanmaktadır: Bu tarih Güneş’in Ülker burcuna girdiği
bir zaman dilimidir. 6 Mayıs’tan itibaren (Hızır Günleri)
8 Kasım’a kadar Ülker yıldızını (astronomideki adıyla
“pleyades”) 2 Güneş’in batışından sonra görmek mümkün
değildir. Bu tarihten sonra ise (8 Kasım) Hıdırellez’e kadar
Güneş battıktan kısa bir süre görülür. Bu tarihlerin yılı astronomik
ve doğaya uygun bir şekilde kış ve yaz olarak iki
ana mevsime böldüğü görülmektedir. Ülker’in batışı, görünmez
oluşu Hıdırellez ve yazın başlangıcı için görsel bir
işaret olarak alınmaktadır. Yılın bölümlenmesini yıldızlarla
ilişkilendiren ve Ülker yıldızına dair bu tür gözlemler,
Türk halk takvim geleneği içinde bugün de yaşamaktadır.
Ülker burcuna dayalı bu sistemin Türk ve Moğol kültür
ortamında da bulunduğu kaydedilmektedir.
Adını Hızır ve İlyas’ın adlarından alan Hıdırellez, Hızır
ve İlyas peygamberlerin her yıl buluştuklarına inanılan
gün olan 6 Mayıs’ta kutlanmaktadır. Anlatılara göre; Hızır
ve İlyas, her yıl 5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gece, bir su
kaynağı yakınında yüksekçe bir tepede (hıdırlık) buluşurlar
ve göğün en yüce katına seyahat ederler. Bu mitolojik
buluşma/rastlantı sırasında ve sonrasında iyi şeyler gerçekleşir:
doğa yenilenir, yiyecek, içecek ve benzeri ürünlerde
bolluk görülür, hastalık ve sakatlık gibi rahatsızlıklar savuşturulur.
Bu buluşma gününde beklenen Hızır’dır. Hızır’dan
sağlık dağıtması, uğur, bereket getirmesi, kısmet ve
talihi açması, mal ve servet kazandırması dilenir. Bunun
için Hıdırellez’de gerçekleştirilenlerin hepsi, sonuçta dilek
ve isteklerin yerine gelmesi için izlenen stratejinin bir ürünüdür.
İnanışa göre Hızır Baba baharın müjdecisidir. Türlü çiçek-
• 2 “Süreyya”, “Pervin” ve “yedi kız kardeş” adlarıyla da bilinen Ülker
(pleyades) yıldızı astronomik olduğu kadar mitolojik bir yıldızdır. Dünyaya
yakınlığı nedeniyle çıplak gözle izlenebilen güzel görünümlü, üzüm salkımı gibi
ışıklı küçük bir yıldız kümesidir. Kutsal kabul edilen, denizcilere yol gösteren bir
yıldızdır. Mehmet Akif Ersoy’un Çanakkale Şehitleri adlı şiirindeki ”Yedi kandilli
Süreyya’yı uzatsam oradan” dizelerinde atıfta bulunduğu bu yıldızdır.